ЯСАУИ ХИКМЕТТЕРІНДЕГІ АРАБ, ПАРСЫ КІРМЕ СӨЗДЕРІНІҢ ОРЫН АЛУЫ
Кілт сөздер:
кірме сөздер, хикмет сөзі, түркі тілі, араб тілі, парсы тілі, дін тіліАңдатпа
Мақалада Қожа Ахмет Ясауи хикметтерінде араб, парсы кірме сөздерінің орын алуы қарастырылады. Зерттеудің басты ұстанымы – кірме сөздердің не себепті қажетті болғандығын саралау, олардың қолданысына негіз болған діни тақырыптар мен Ясауидің діни білімінің жетік болғандығын ашып көрсету. Сол арқылы түркі халқына ортақ тұлғаның рухани болмысын таныту, оның діни-рухани тағылымының мәнін сипаттау.
Мұндай ізденістер жүйелі түрде Ясауи хикметтерінің мазмұндық сипатын айқындап, хикметтерден орын алған кірме сөздердің мағынасын айшықтауға әрі олардың лексика-семантикалық мағынасын ұғынуға жол ашады. Бұл ретте Қожа Ахмет Ясауи хикметтерін терең түсіну үшін онда қолданыс тапқан кірме сөздердің мағыналық сипатын айқындау қажеттігі туындайды. Сондықтан көнеден жазылып, хатталған хикметтердің тілдік қолданысын, ондағы кірме араб, парсы сөздері мен сөз тіркестерін талдау маңызды саналады. Бұл өз кезегінде хикметтерді түсініп, әр айтылған ойдың түпкі мақсатын әрі хикметтердегі тілдік қолданыстардың мәнін ашып көрсетуге басты себеп болады. Сол себепті мақалада хикметтер тіліндегі араб, парсы кірме сөздері зерттеу нысаны ретінде қарастырылды.
Зерттеу барысында Ясауи хикметтеріндегі кірме сөздер сараланып, мағыналары айшықталды. Әсіл нұсқадағы мағыналары салыстырылып, олардың қолданыстағы мазмұны ашылды. Сондай-ақ хикметтер тілінің ерекшеліктері аталып, қолданыстан орын алған араб, парсы сөздерінің статистикалық мөлшері көрсетілді.
Әдебиеттер тізімі
Баранов Х.К. Большой арабско-русский словарь. В 2 томах. І том. – М.: Живой язык, 2006. – 456 с.
Көпрүлү Ф. Түркі әдебиетінде алғашқы сопы-ақындар. – Түркістан: Тұран, 2017. – 176 б.
Сыздықова Р. Ясауи «Хикметтерінің» тілі. – Алматы: Ел-шежіре, 2014. – 664 б.
Утебеков С. Divân-ı Hikmet’in Kökşetav Nüshası. Giriş-Gramer Özellikleri-Metin- Dizin. – Çanakkale: Paradigma Akademi. 2021. 513 s.
Жұбанов Қ. Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер. – Алматы: Ғылым, 1999. – 299 б.
Ахмет Иасауи. Диуани хикмет (аударма, транскрипция, мәтін, сөздік). – Түркістан: Тұран, 2010. – 400 б.
Неждет Тосун. Қ.А. Ясауи зерттеулеріне қатысты әдебиеттердің тапшылығы мәселесі және кейбір маңызды еңбектердің әдебиеттерімен таныстыру. Кітапта: Қожа Ахмет Ясауидің рухани мұрасы. – Алматы: Еуразия ғылыми-зерттеу институты, 2017. – 260 б.
Мухтаров А., Санақулов У. Узбек адабий тили тарихи. – Ташкент: Уқутувчи, 1995. – 160 б.
Ата-баба діні. Түркілер неге мұсылман болды? – Алматы: Білім, 2000. – 504 б.
Мансұров Н.Б. Қазақтың әдеби тілі: Оқу құралы. – Астана: Л.Н. Гумилев атындағы ЕҰУ, 2016. – 242 б.
Кенжетай Д. Қожа Ахмет Иасауи мұрасы және оның маңызы. – Түркістан: Тұран, 2019. – 112 б.
Нұртазина Н. Түркі-мұсылмандық мәдениетінің генезисі және Ясауи заманы. Кітапта: Қожа Ахмет Ясауидің рухани мұрасы. – Алматы: Еуразия ғылыми-зерттеу институты, 2017. – 260 б.
Керімұлы Ә., Искакова А. Қ.А. Йасауи тілінің зерттелуі // ҚазҰУ Хабаршысы, филология сериясы. – 2014. – №3 (149). – Б. 109–114.
Сейітбекова А., Әмірбекова А. Кірме сөздердің фонетикалық варианттары // Ясауи университетінің Хабаршысы. – 2022. – №3 (125). – Б. 37–47.
Персидско-русский словарь. В ІІ томах. І т. – М.: Советская Энциклопедия, 1970. С. 784.
Ясауи Қ.А. Пақырнама. – Түркістан: Тұран, 2021. – 100 б.
REFERENCES
Baranov H.K. Bolshoi arabsko-russki slovar [Large Arabic-Russian dictionary]. V 2 tomah. I tom. – Mç: Jivoi iazyk, 2006. – 456 s. [in Russian]
Koprulu F. Turki adebietinde algashqy sopy-aqyndar [The first Sufi poets in Turkic literature]. – Turkistan& Turan, 2017. – 176 b. [in Kazakh]
Syzdyqova R. Iasaui «Hikmetterinin» tili [The language of the “Hikmets” of Yassawi]. – Almaty: El-shejire, 2014. – 664 b. [in Kazakh]
Utebekov S. Divan-i Hikmet’in Kokshetav Nushasy. Giriş-Gramer Ozellikleri-Metin-Dizin [The Root Copy of the Divan-ı Hikmet. Introduction-Grammar Features-Text-Index]. – Çanakkale: Paradigma Akademi, 2021. – 513 s.
Jubanov Q. Qazaq tili jonindegı zertteuler [Research on the Kazakh language]. – Almaty: Gylym, 1999. – 299 b. [in Kazakh]
Ahmet Iasaui. Diuani hikmet (audarma, transkripsia, matin, sozdik) [Diwani Hikmet (translation, transcription, text, dictionary)]. – Turkistan: Turan, 2010. – 400 b. [in Kazakh]
Nejdet Tosun. Q.A. Iasaui zertteulerine qatysty adebietterdin tapshylygy maselesi jane keibir manyzdy enbekterdin adebietterimen tanystyru [The problem of the shortage of literature on K.A. Yassawi's research and familiarization with the literature of some important works]. Kitapta: Qoja Ahmet Iasauidin ruhani murasy. – Almaty: Eurazia gylymi-zertteu instituty, 2017. – 260 b. [in Kazakh]
Muhtarov A., Sanaqulov U. Uzbek adabi tili tarihi [History of the Uzbek literary language]. – Taşkent: Uqutuvchi, 1995. – 160 b. [in Uzbek]
Ata-baba dini. Turkiler nege musylman boldy? [Religion of ancestors. Why did the Turks become Muslims?]. – Almaty: Bilim, 2000. – 504 b. [in Kazakh]
Mansurov N.B. Qazaqtyn adebi tili [Kazakh literary language]: Oqu quraly. – Astana: L.N. Gumiliev atyndagy EUU, 2016. – 242 b. [in Kazakh]
Kenjetai D. Qoja Ahmet Iasaui murasy jane onyn manyzy [The legacy of Khoja Akhmet Yassawi and its significance]. – Turkistan: Turan, 2019. – 112 b. [in Kazakh]
Nurtazina N. Turki-musylmandyq madenietinin genezisi jane Iasaui zamany [Genesis of Turkic-Muslim culture and the time of Yassawi]. Kitapta: Qoja Ahmet Iasauidin ruhani murasy. – Almaty: Eurazia gylymi-zertteu instituty, 2017. – 260 b. [in Kazakh]
Kerimuly A., Iskakova A. Q.A. Iasaui tilinin zerttelui [Research of K.A. Yassawi language] // QazUU Habarshysy, filologia seriasy. – 2014. – №3 (149). – B. 109–114. [in Kazakh]
Seiitbekova A., Amirbekova A. Kirme sozderdin fonetikalyq varianttary [Phonetic variants of loanwords] // Iasaui universitetinin Habarshysy. – 2022. – №3 (125). – B. 37–47. [in Kazakh]
Persidsko-ruski slovar [Persian-Russian Dictionary]. V II tomah. I t. – M.: Sovetskaia Ensiklopedia, 1970. – S. 784. [in Russian]
Iasaui Q.A. Paqyrnama [Pakhyrnama]. – Turkistan: Turan, 2021. – 100 b. [in Kazakh]
