SÖZLÜKÇÜLÜK BAKIMINDAN YENİ ANLAM KAZANAN ARAPÇA VE FARSÇA KELİMELERİN SORUNLARI
Anahtar Kelimeler:
sözlük, kayıt, açıklama, Arapça ve Farsça kelimeler, anlam. А.А.Özet
Herhangi bir dilin sözcüksel katmanında zamanla anlamsal değişikliklerin meydana geldiği bilinmektedir. Bazı sözcüksel birimler ulusal kullanımdan çıksa da, bazıları yeni bir anlam kazanır ve kelime dağarcığını zenginleştirir. Yeni Latin Kazak alfabesine geçişle bağlantılı olarak, anlamsal alanlarının genişlemesi ve daralması nedeniyle, Arapça ve Farsça kelimeler de dahil olmak üzere Kazak edebi dilinin temeline değişiklikler ve eklemeler yapılmaktadır. Zira günümüzde çeşitli bilim dallarının (ekonomi, bilgisayar bilimi, kültür ve sanat, din, pedagoji ve psikoloji, doğa bilimleri, hukuk, radyo iletişimi, kimya, biyoloji vb.) gelişmesiyle bağlantılı olarak, bazı Arapça ve Farsça kelimeler anlamsal değişikliklere uğramış ve yeniden canlandırılmıştır. Bu alanlarda yeni bir terminolojik anlam kazandılar. Anadili konuşanların bu kelimeleri medyada, sosyal medyada yeni bir anlamda kullandıkları görülmektedir. Bu nedenle bu makalede eski anlamına yeni bir anlam daha eklenen Arapça ve Farsça kelimelerin sözlükbilim açısından problemleri ele alınacaktır. Sözlük listesinde yer alan Arapça, Farsça kelimelerin yapısı analiz edilip (Arapça, Farsça standart dilde kullanılan kelimeler, eski kitaplardaki kelimeler, dini kelimeler, bölgesel (ağızlarda kullanılan) Arapça, Farsça kelimeler), lügat (sözlük) açıklamalarına dahil olma sorunu, anlamsal alanlarının genişlemesi ve daralması, ekleme yoluyla türemiş sözcük birimlerinden bahsedilecektir. Bizden önce Latin alfabesine geçmiş olan Türk halklarının deneyimleri de dikkate alınmaktadır. Bu çalışmamızda kelimelerin anlam ve anlam alanını analiz ederken karşılaştırmalı (mukayeseli) ve kümülatif yöntemler kullanılmıştır. Arapça ve Farsça kökenli sözcükler sözlüğe kaydedilirken sözlükbilimsel kriterler önerilmiştir.
Referanslar
Türkçe sözlük / Hzl. Şükrü Halûk Akalın ve başk. – Ankara: Türk Dil Kurumu, 2009. – 2244 s.
Байниязов А.Ж., Байниязова Ж.Т. Түрік тілінің түсіндірме сөздігінің жеке басылымдары туралы // Қазақстанның ғылымы мен өмірі. – 2015. – №1 (28). – Б. 21–25.
Devellioğlu F. Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lügat. – Ankara: Aydın Kitapevi, 2000. – 1712 s. 4. Жеменей И. Парсыша-қазақша сөздік. – Алматы: Зерде, 2003. – 448 б.
Cыздықова Р. Қазақ тіліндегі ескіліктер мен жаңалықтар. Ғылыми-танымдық зерттеу. – Алматы: Арыс, 2009. – 272 б.
Батчаев А.-Х.М. Заимствованная лексика карачаево-балкарского языка // Языковая ситуация в многоязычной поликультурной среде и вопросы сохранения и развития языков и литератур народов Северного Кавказа. Материалы Всероссийской научной конференции. – Карачаевск: КЧГУ, 2010. – С. 70–73.
Есенқұлов А., Әшімбаева Н. Кірме сөздерден жасалған философиялық терминдер // Терминдер және олардың аудармалары. – Алматы: Ғылым, 1990. – Б. 86–93.
Қазақ әдеби тілінің сөздігі. Он бес томдық. 12-том. – Алматы: Қазақ энциклопедиясы, 2011. – 752 б.
Пернетақта. [Электронды ресурс]. URL: https://kk.wikipedia.org/wiki/ (қаралған күні 24.09.2023)
Сейітбекова А. Араб-парсы сөздерінің түсіндірме сөздігі (XII–XVII ғғ. жазба ескерткіштер негізінде). – Алматы: Мемлекеттік тілді дамыту институты. 2014. – 452 б.
Қазақ әдеби тілінің сөздігі. Он бес томдық. 9-том. – Алматы: Қазақ энциклопедиясы, 2011. – 744 б.
Қазақ әдеби тілінің сөздігі. Он бес томдық. 2-том. – Алматы: Қазақ энциклопедиясы, 2011. – 744 б. 13. Мансұров Н.Б. Ясауи хикметтеріндегі араб, парсы кірме сөздерінің орын алуы // Ясауи университетінің хабаршысы. – 2023. – № 3(129). – Б. 38–52
Жүк көліктерінің иелерінен «жасыл дәлізден» өту өтінімдері арнайы сайтта қабылданады. [Електрондық ресурс]. URL: https://azattyq-ruhy.kz/news/6426-zhuk-kolikterinin-ielerinen-zhasyl-d-lizben-otu-otinimderi-arnaiy-saitta-kabyldanady (қаралған күні 24.09.2023)
Türkçe sozluk [Turkish Dictionary] / Hzl. Shukru Haluk Akalyn ve bashk. – Ankara: Turk Dil Kurumu, 2009. – 2244 s. [in Turkish]
Bainiazov A.J., Bainiazova J.T. Turik tilinin tusindirme sozdiginin jeke basylymdary turaly // Qazaqstannyn gylymy men omiri. – 2015. – №1 (28). – B. 21–25. [in Kazakh]
Develioglu F. Osmanlyja-Turkche Ansiklopedik Lugat [The Osman-Turkish Encyclopedic Literature]. – Ankara: Aydın Kitapevi, 2000. – 1712 s. [in Turkish]
Jemenei I. Parsysha-qazaqsha sozdik [Persian-Kazakh dictionary]. – Almaty: Zerde, 2003. – 448 b. [in Kazakh]
Syzdyqova R. Qazaq tilindegi eskilikter men janalyqtar. Gylymi-tanymdyq zertteu [Old and new in the Kazakh language. Scientific and Cognitive Research]. – Almaty: Arys, 2009. – 272 b. [in Kazakh]
Batchaev A.-H.M. Zaimstvovannaia leksika karachaevo-balkarskogo iazyka [Borrowed vocabulary of the Karachay-Balkar language] // Iazykovaia situacia v mnogoiazychnoi polikulturnoi srede i voprosy sohranenia i razvitia iazykov i literatur narodov Severnogo Kavkaza. Materialy Vserossiiskoi nauchnoi konferencii. – Karachaevsk: KChGU, 2010. – S. 70–73. [in Russian]
Esenqulov A., Ashimbaeva N. Kirme sozderden jasalgan filosofialyq terminder [Philosophical terms derived from loanwords] // Terminder jane olardyn audarmalary. – Almaty: Gylym, 1990. – B. 86–93. [in Kazakh]
Qazaq adebi tilinin sozdigi. On bes tomdyq. 12-tom [Dictionary of the Kazakh literary language. Fifteen volumes. Volume 12]. – Almaty: Qazaq enciklopediasy, 2011. – 752 b. [in Kazakh]
Pernetaqta [Keyboard]. [Electronic resource]. URL: https://kk.wikipedia.org/wiki/. (date of access 24.09.2023) [in Kazakh]
Seitbekova A. Arab-parsy sozderinin tusindirme sozdigi (XII–XVII gg. jazba eskertkishter negizinde) [Explanatory dictionary of Arabic-Persian words (based on written monuments of the XII-XVII centuries)]. – Almaty: Memlekettik tildi damytu instituty, 2014. – 452 b. [in Kazakh]
Qazaq adebi tilinin sozdigi. On bes tomdyq. 9-tom [Dictionary of the Kazakh literary language. Fifteen volumes. Volume 9]. – Almaty: Qazaq enciklopediasy, 2011. – 744 b. [in Kazakh]
Qazaq adebi tilinin sozdigi. On bes tomdyq. 2-tom [Dictionary of the Kazakh literary language. Fifteen volumes. Volume 2]. – Almaty: Qazaq enciklopediasy, 2011. – 744 b. [in Kazakh] 13. Mansurov N.B. Iasaui hikmetterіndegі arab, parsy kіrme sozderіnіn oryn aluy [The appearance of Arabic and Persian words in the “Hikmets” of Yasawi] // Iasaui universitetіnіn habarshysy. – 2023. – № 3(129). – B. 38–52. [in Kazakh]
Juk kolikterinin ielerinen «jasyl dalizben» otu otinimderi arnaiy saitta qabyldanady. [Electronic resource]. URL: http://www.halyk-gazeti.kz/ (date of access 24.09.2023) [in Kazakh]
