Жаңа мағына үстеген араб, парсы сөздерін лексикографиялау мәселесі
Кілт сөздер:
сөздік, сөзтізбе, сөздік мақала, араб сөздері, парсы сөздері, мағына.Аңдатпа
Кез келген тілдің лексикалық қабатында уақыт өткен сайын семантикалық өзгерістер болып жататыны белгілі. Кейбір лексикалық бірліктер ескіріп, жалпыхалықтық қолданыстан шығып жатса, кейбір лексикалық бірліктер жаңа мәнге ие болып, сөздік қорды байытып жатады. Жаңа латынграфикалы қазақ әліпбиіне көшуге байланысты қазақ әдеби тілінің базасына, оның ішінде кірме араб және парсы сөздеріне де, олардың семантикалық өрісінің кеңеюі мен тарылуына байланысты өзгерістер мен толықтырулар жүргізіліп жатыр. Себебі қазіргі таңда ғылымның түрлі салаларының (экономика, ақпараттық жүйе, мәдениет пен өнер, дін, педагогика мен психология, жаратылыстану, заңтану, радиобайланыс, химия, биология, т.б.) дамуына байланысты кейбір араб, парсы сөздері семантикалық өзгерістерге түсіп, қайта жаңғырды. Аталмыш салаларда олар жаңа терминологиялық мәнге ие болды. Бұндай сөздерді тіл иелмендері бұқаралық ақпарат құралдарында, әлеуметтік желіде жаңа мәнде қолданып жүргенін байқауға болады. Осыған орай аталмыш мақалада бұрынғы мағынасына жаңа мағына үстеген араб және парсы сөздерін лексикографиялау мәселесі туралы сөз болады. Сөздіктің сөзтізбесіне енетін араб, парсы сөздерінің құрамы сараланып (жалпыхалықтық, аймақтық қолданыстағы араб, парсы сөздері; ескі кітаби сөздер; діни сөздер) талданады, лұғаттық (сөздік) мақалаға енгізу мәселесі, семантикалық өрісінің тарылу, кеңеюі, аффиксация тәсілімен жасалған лексикалық бірліктер туралы сөз болады. Сонымен қатар латын әліпбиіне бізден ертерек көшкен түркі халықтарының тәжірибесі ескеріледі. Сөз мағынасын, сөздің мағыналық өрісін талдауда салыстырмалы-салғастырмалы, жинақтау әдістері басшылыққа алынады. Кірме араб және парсы сөздерін сөздікке енгізуде лексикографиялық өлшем-шарттары ұсынылады.
Әдебиеттер тізімі
Türkçe sözlük / Hzl. Şükrü Halûk Akalın ve başk. – Ankara: Türk Dil Kurumu, 2009. – 2244 s.
Байниязов А.Ж., Байниязова Ж.Т. Түрік тілінің түсіндірме сөздігінің жеке басылымдары туралы // Қазақстанның ғылымы мен өмірі. – 2015. – №1 (28). – Б. 21–25.
Devellioğlu F. Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lügat. – Ankara: Aydın Kitapevi, 2000. – 1712 s. 4. Жеменей И. Парсыша-қазақша сөздік. – Алматы: Зерде, 2003. – 448 б.
Cыздықова Р. Қазақ тіліндегі ескіліктер мен жаңалықтар. Ғылыми-танымдық зерттеу. – Алматы: Арыс, 2009. – 272 б.
Батчаев А.-Х.М. Заимствованная лексика карачаево-балкарского языка // Языковая ситуация в многоязычной поликультурной среде и вопросы сохранения и развития языков и литератур народов Северного Кавказа. Материалы Всероссийской научной конференции. – Карачаевск: КЧГУ, 2010. – С. 70–73.
Есенқұлов А., Әшімбаева Н. Кірме сөздерден жасалған философиялық терминдер // Терминдер және олардың аудармалары. – Алматы: Ғылым, 1990. – Б. 86–93.
Қазақ әдеби тілінің сөздігі. Он бес томдық. 12-том. – Алматы: Қазақ энциклопедиясы, 2011. – 752 б.
Пернетақта. [Электронды ресурс]. URL: https://kk.wikipedia.org/wiki/ (қаралған күні 24.09.2023)
Сейітбекова А. Араб-парсы сөздерінің түсіндірме сөздігі (XII–XVII ғғ. жазба ескерткіштер негізінде). – Алматы: Мемлекеттік тілді дамыту институты. 2014. – 452 б.
Қазақ әдеби тілінің сөздігі. Он бес томдық. 9-том. – Алматы: Қазақ энциклопедиясы, 2011. – 744 б.
Қазақ әдеби тілінің сөздігі. Он бес томдық. 2-том. – Алматы: Қазақ энциклопедиясы, 2011. – 744 б. 13. Мансұров Н.Б. Ясауи хикметтеріндегі араб, парсы кірме сөздерінің орын алуы // Ясауи университетінің хабаршысы. – 2023. – № 3(129). – Б. 38–52
Жүк көліктерінің иелерінен «жасыл дәлізден» өту өтінімдері арнайы сайтта қабылданады. [Електрондық ресурс]. URL: https://azattyq-ruhy.kz/news/6426-zhuk-kolikterinin-ielerinen-zhasyl-d-lizben-otu-otinimderi-arnaiy-saitta-kabyldanady (қаралған күні 24.09.2023)
Türkçe sozluk [Turkish Dictionary] / Hzl. Shukru Haluk Akalyn ve bashk. – Ankara: Turk Dil Kurumu, 2009. – 2244 s. [in Turkish]
Bainiazov A.J., Bainiazova J.T. Turik tilinin tusindirme sozdiginin jeke basylymdary turaly // Qazaqstannyn gylymy men omiri. – 2015. – №1 (28). – B. 21–25. [in Kazakh]
Develioglu F. Osmanlyja-Turkche Ansiklopedik Lugat [The Osman-Turkish Encyclopedic Literature]. – Ankara: Aydın Kitapevi, 2000. – 1712 s. [in Turkish]
Jemenei I. Parsysha-qazaqsha sozdik [Persian-Kazakh dictionary]. – Almaty: Zerde, 2003. – 448 b. [in Kazakh]
Syzdyqova R. Qazaq tilindegi eskilikter men janalyqtar. Gylymi-tanymdyq zertteu [Old and new in the Kazakh language. Scientific and Cognitive Research]. – Almaty: Arys, 2009. – 272 b. [in Kazakh]
Batchaev A.-H.M. Zaimstvovannaia leksika karachaevo-balkarskogo iazyka [Borrowed vocabulary of the Karachay-Balkar language] // Iazykovaia situacia v mnogoiazychnoi polikulturnoi srede i voprosy sohranenia i razvitia iazykov i literatur narodov Severnogo Kavkaza. Materialy Vserossiiskoi nauchnoi konferencii. – Karachaevsk: KChGU, 2010. – S. 70–73. [in Russian]
Esenqulov A., Ashimbaeva N. Kirme sozderden jasalgan filosofialyq terminder [Philosophical terms derived from loanwords] // Terminder jane olardyn audarmalary. – Almaty: Gylym, 1990. – B. 86–93. [in Kazakh]
Qazaq adebi tilinin sozdigi. On bes tomdyq. 12-tom [Dictionary of the Kazakh literary language. Fifteen volumes. Volume 12]. – Almaty: Qazaq enciklopediasy, 2011. – 752 b. [in Kazakh]
Pernetaqta [Keyboard]. [Electronic resource]. URL: https://kk.wikipedia.org/wiki/. (date of access 24.09.2023) [in Kazakh]
Seitbekova A. Arab-parsy sozderinin tusindirme sozdigi (XII–XVII gg. jazba eskertkishter negizinde) [Explanatory dictionary of Arabic-Persian words (based on written monuments of the XII-XVII centuries)]. – Almaty: Memlekettik tildi damytu instituty, 2014. – 452 b. [in Kazakh]
Qazaq adebi tilinin sozdigi. On bes tomdyq. 9-tom [Dictionary of the Kazakh literary language. Fifteen volumes. Volume 9]. – Almaty: Qazaq enciklopediasy, 2011. – 744 b. [in Kazakh]
Qazaq adebi tilinin sozdigi. On bes tomdyq. 2-tom [Dictionary of the Kazakh literary language. Fifteen volumes. Volume 2]. – Almaty: Qazaq enciklopediasy, 2011. – 744 b. [in Kazakh] 13. Mansurov N.B. Iasaui hikmetterіndegі arab, parsy kіrme sozderіnіn oryn aluy [The appearance of Arabic and Persian words in the “Hikmets” of Yasawi] // Iasaui universitetіnіn habarshysy. – 2023. – № 3(129). – B. 38–52. [in Kazakh]
Juk kolikterinin ielerinen «jasyl dalizben» otu otinimderi arnaiy saitta qabyldanady. [Electronic resource]. URL: http://www.halyk-gazeti.kz/ (date of access 24.09.2023) [in Kazakh]
