ТҮРКІСТАН ӨҢІРІНДЕ TILIA CORDATA БИОЛОГИЯЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІН ЗЕРТТЕУ АРҚЫЛЫ БІЛІМГЕРЛЕРДІҢ ЗЕРТТЕУШІЛІК ІС-ӘРЕКЕТІН ҚАЛЫПТАСТЫРУ
Кілт сөздер:
биологиялық білім, дедуктивті әдіс, зерттеу дағдылары, жобалық іс-әрекет, білімгер.Аңдатпа
Мақалада жаратылыстану бағыты студенттерін ғылымға баулу мақсатында зерттеушілік іс-әрекеттерді қолданудың зерттеу жұмысын ұйымдастырудың барысы талданды. Зерттеу жұмысының негізгі мақсаты биологиялық білім беруде Қожа Ахмет Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университетінің Ботаникалық бағындағы жөкенің күйзеліске төзімділігін, морфо-физиологиялық, экологиялық ерекшеліктерін анықтау арқылы зерттеу дағдыларын қалыптастыру.
Ғылыми-зерттеу жұмыстарын жүргізуде теориялық және бірнеше эмпирикалық әдістер: «INSERT» әдісі, сауалнамалау әдісі, дедуктивті әдіс, топтық әдіс, бақылау әдісі қолданылды. Лекция сабақтарын жүргізу барысында «INSERT» әдісі, ал студенттердің тәжірибелік жұмыстар жүргізуге қызығушылығын арттыру үшін танымжорық (экскурсия) әдісі қолданылды. Өсімдіктің морфо-физиологиялық көрсеткіштерінің өлшемдерін анықтау мақсатында биометриялық өлшеу әдісі, фенофазалық кезеңдік бақылау әдістері пайдаланылды.
Университетіміздің ботаникалық бағында 2-курс биолог студенттеріне Ботаника бөлімінің тәжірибелік сабақтарына арналған жөке ағашының сұрыптарын іріктеу әдісін қолдана отырып, олардың өміршеңдігі мен мофро-физиологиялық ерекшеліктерін анықтаудың теориялық негіздемесі жасалынды. Зерттеу жұмыстарының нәтижесінде жөке өсімдігінің түрлерін көбейтудің оңтайлы әдісі танылды. Бұл бағытта ғылыми зерттеу жұмыстарына таңдап алынған студенттерге теориялық білім ұсынылып, білімді меңгеру деңгейін анықтау мақсатында сауалнама алынды. Білімді меңгеру бастапқыда екі топта 32% бен 28%-ды құраса, жұмыстың соңындағы қайта алынған сауалнамада бұл көрсеткіш зерттеу жұмыстарына қатысқан екі топтың біреуінде артса, ал келесі бір топта өзгеріссіз нәтиже көрсетті. 1-топ (эксперименттік топ) өздері таңдап алған сұрыпты тыңайту арқылы өз білімдерін 32%-дан 88%-ға дейін арттырды. Ал тек теориялық негізде ғана білім алған 2- топтың нәтижесі 1-топқа қарағанда 25%-ға төмен болды. Зерттеу жұмыстарына қатысқан 1-топтың өздері таңдап алған жөке сұрыпын тыңайтқыштармен байытып, олардың төзімділігі мен өміршеңдігін бақылады. Зерттеушілік іс-әрекеттерді қолдануда ғылыми-зерттеу жұмысының барысы мен зерттеу жұмысының ұйымдастырылу кезеңдері көрсетілді. Зерттеу жұмысын орындауда студенттерде зерттеу нәтижелерін талдау, қорытындылау, болжамды нәтижені бағалау критерийлері жетілдірілді.
Әдебиеттер тізімі
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Қазақстан Республикасының «Білім туралы» Заңы. №319-ІІІ ҚРЗ. // Егеменді Қазақстан. – 15 тамыз. – 36 б.
Даников Н.И. Целебная липа. – М.: Эксмо, 2019. – 256 с.
Тимирязев К.А. Жизнь растения / под ред. Л.М. Берцинской. – М.: Юрайт, 2018. – 249 с.
Rivers M.C., Barstow M., Khela S. “Tilia cordata”. IUCN Red List of Threatened Species. – 2017:e.T203360A68079373. doi:10.2305/IUCN.UK.2017-3.RLTS.T203360A68079373.en.
Gabdelkhakov A., Rakhmatullin Z., Martynova M., Fazlutdinov I., Mullagaleev I. Evaluating diameter distribution series of small-leaved lime (Tilia cordata Mill.) in forest stands // Plant Methods. – 2021. – №17 (1), art. no. 45. http://www.plantmethods.com/ doi: 10.1186/s13007-021-00741-
Якимов М.В., Абсалямова Р.Р., Якимов Д.В. Влияние погодных условий на медосбор в период цветения липы мелколистной в Удмуртской Республике // Лесной вестник / Forestry Bulletin. – 2022. – №1. – С. 41–49.
Кузнецова Р.С., Костина Н.В. Оценка влияния климатических факторов на прирост липы // Изв. Самар. науч. центра РАН. – 2010. – Т. 12, №1(3). – С. 730–733.
Сарсекова Д.Н. Фенологичекое развитие интродуцированных лип в дендрарии АО «Лесной питомник» Алма-атинской области. – Алма-Ата, 2014. – С. 16–19.
Кищенко И.Т. Рост и развитие аборигенных и интродуцированных видов семейства Pinaceae Lindl. в условиях Карелии. – Петрозаводск, 2000. – 211 с.
Булыгин Н.Е. Фенологические наблюдения над древесными растениями. – Л.: ЛТА, 1979. – 97 с.
Зайцев Г.Н. Математическая статистика в экспериментальной ботанике. – М.: Наука, 1984. – 424 с.
Мамаджанов Р.Х. Оценка жизненного состояния древесных растений по индексу асимметрии листьев на территории кампуса // Вестник РУДН. Серия: Экология и безопасность жизнедеятельности. – 2018. – Т. 26, №3. – С. 335–345.
Мамаджанов Р.Х., Хаустов А.П., Редина М.М., Умаров М.У. Влияние абиотических факторов на растения Tilia cordata Juss., произрастающие на территории кампуса РУДН // Вестник Российского университета дружбы народов. Серия: Экология и безопасность жизнедеятельности. – 2019. – Т. 27, №4. – С. 307–324. http://dx.doi.org/ 10.22363/2313-2310-2019-27-4-307-324
De Jaegere T., Hein S., Claessens H.A review of the characteristics of small-leaved lime (Tilia cordata Mill.) and their implications for silviculture in a changing climate // Forests. – 2016. – №7, 56. doi: 10.3390/f7030056 http://www.mdpi.com/1999-4907/7/3/56/pdf.
Sultanova R., Martynova M., Sazgutdinova R. Honey-Bearing Potential of Tilia cordata Mill. Forests in the Southern Urals // Frontiers in Ecology and Evolution. – 2022. – Т. 10. – С. 832442. DOI 10.3389/fevo.2022.832442.
Gabdelkhakov A., Rakhmatullin Z., Martynova M., Fazlutdinov I., Mullagaleev I. Evaluating diameter distribution series of small-leaved lime (Tilia cordata Mill.) in forest stands // Plant Methods. – 2021. – №17 (1), 45. doi: 10.1186/s13007-021-00741-6 http://www.plantmethods.com/
Харченко Л.Н. Биологическое образование в современном педагогическом вузе: теория и практика: монография. – М.– Ставрополь: Илекса-Сервисшкола, 2001. – 270 с.
REFERENCES
Qazaqstan Respublikasynyn «Bіlіm turaly» Zany [Law of the Republic of Kazakhstan “On education”.]. №319-ІІІ QRZ. // Egemendі Qazaqstan. – 15 tamyz. – 36 b. [in Kazakh]
Danikov N.I. Celebnaia lipa [Healing lime tree]. – M.: Eksmo, 2019. – 256 s. [in Russian]
Timiriazev K.A. Jizn rastenia [Plant life] / pod red. L.M. Bercinskoi. – M.: Iurait, 2018. – 249 s. [in Russian]
Rivers M.C., Barstow M., Khela S. “Tilia cordata”. IUCN Red List of Threatened Species. – 2017:e.T203360A68079373. doi:10.2305/IUCN.UK.2017-3.RLTS.T203360A68079373.en.
Gabdelkhakov A., Rakhmatullin Z., Martynova M., Fazlutdinov I., Mullagaleev I. Evaluating diameter distribution series of small-leaved lime (Tilia cordata Mill.) in forest stands // Plant Methods. – 2021. – №17 (1), art. no. 45. http://www.plantmethods.com/ doi: 10.1186/s13007-021-00741-
Iakimov M.V., Absaliamova R.R., Iakimov D.V. Vlianie pogodnyh usloviy na medosbor v period cvetenia lipy melkolistnoi v Udmurtskoi Respublike [The influence of weather conditions on honey collection during the flowering period of small-leaved linden in the Udmurt Republic] // Lesnoi vestnik / Forestry Bulletin. – 2022. – №1. – S. 41–49. [in Russian]
Kuznecova R.S., Kostina N.V. Ocenka vliania klimaticheskih faktorov na prirost lipy [Assessment of the influence of climatic factors on the growth of lime trees] // Izv. Samar. nauch. centra RAN. – 2010. – T. 12, №1(3). – S. 730–733. [in Russian]
Sarsekova D.N. Fenologichekoe razvitie introducirovannyh lip v dendrarii AO «Lesnoi pitomnik» Alma-atinskoi oblasti [Phenological development of introduced lime trees in the arboretum of JSC “Forest Nursery” of the Alma-Ata region]. – Alma-Ata, 2014. – S. 16–19. [in Russian]
Kishenko I.T. Rost i razvitie aborigennyh i introducirovannyh vidov semeistva Pinaceae Lindl. v usloviah Karelii [The growth and development of native and introduced species of the Pinaceae Lindl family. in the conditions of Karelia]. – Petrozavodsk, 2000. – 211 s. [in Russian]
Bulygin N.E. Fenologicheskie nabliudenia nad drevesnymi rasteniami [Phenological observations on woody plants]. – L.: LTA, 1979. – 97 s. [in Russian]
Zaicev G.N. Matematicheskaia statistika v eksperimentalnoi botanike [Mathematical statistics in experimental botany]. – M.: Nauka, 1984. – 424 s. [in Russian]
Mamadjanov R.H. Ocenka jiznennogo sostoiania drevesnyh rasteniy po indeksu asimmetrii listiev na territorii kampusa [Assessment of the vital condition of woody plants by the index of leaf asymmetry on campus] // Vestnik RUDN. Seria: Ekologia i bezopasnost jiznedeiatelnosti. – 2018. – T. 26, №3. – S. 335–345. [in Russian]
Mamadjanov R.H., Haustov A.P., Redina M.M., Umarov M.U. Vlianie abioticheskih faktorov na rastenia Tilia cordata Juss., proizrastaiushie na territorii kampusa RUDN [The influence of abiotic factors on Tilia cordata Juss. plants growing on the campus of the Peoples' Friendship University of Russia] // Vestnik Rossiyskogo universiteta drujby narodov. Seria: Ekologia i bezopasnost jiznedeiatelnosti. – 2019. – T. 27, №4. – S. 307–324. http://dx.doi.org/ 10.22363/2313-2310-2019-27-4-307-324 [in Russian]
De Jaegere T., Hein S., Claessens H.A review of the characteristics of small-leaved lime (Tilia cordata Mill.) and their implications for silviculture in a changing climate // Forests. – 2016. – №7, 56. doi: 10.3390/f7030056 http://www.mdpi.com/1999-4907/7/3/56/pdf.
Sultanova R., Martynova M., Sazgutdinova R. Honey-Bearing Potential of Tilia cordata Mill. Forests in the Southern Urals // Frontiers in Ecology and Evolution. – 2022. – T. 10. – S. 832442. DOI 10.3389/fevo.2022.832442.
Gabdelkhakov A., Rakhmatullin Z., Martynova M., Fazlutdinov I., Mullagaleev I. Evaluating diameter distribution series of small-leaved lime (Tilia cordata Mill.) in forest stands // Plant Methods. – 2021. – №17 (1), 45. doi: 10.1186/s13007-021-00741-6 http://www.plantmethods.com/
Harchenko L.N. Biologicheskoe obrazovanie v sovremennom pedagogicheskom vuze: teoria i praktika [Biological education in a modern pedagogical university: theory and practice]: monografia. – M.– Stavropol: Ileksa-Servisshkola, 2001. – 270 s. [in Russian]
