Д. ИСАБЕКОВ ШЫҒАРМАЛАРЫНДАҒЫ ФРАЗЕОЛОГИЗМДЕРДІҢ ҰЛТТЫҚ КОННОТАЦИЯСЫ
Кілт сөздер:
мағына, коннотация, тұрақты тіркес, Д.Исабеков шығармашылығы, ұлттық тілдік ерекшеліктер.Аңдатпа
Мақалада қазақ халқының дарынды қаламгері, жарқын жазушысы Д. Исабековтың шығармаларында қолданылған тұрақты тіркестердегі ұлттық коннотация көріністері қарастырылады. Коннотация (лат. con – бірге және noto – белгілеу, дәйектеу) – тіл бірлігінің қосымша,ілеспе мағынасы. Коннотация белгілі түрде негізгі мағынамен байланысып, қабаттасып тұратын семантикалық немесе стилистикалық элементтерді қамтиды. Коннотация сөйленімнің экспрессивті-эмоционалды және бағалау реңктерін білдіруге қызмет етеді. Денотация (сөздің лексикалық мағынасы) мен коннотацияның мағынасы немесе қолданылуы негізінен зерттеу нысанына байланысты болады. Коннотация тілді зерттеуде және сөздің әдеби қолданылымын түсінуде маңызды рөл атқарады. Өйткені, сөздерді контекстке және жағдайға байланысты оң немесе теріс мағынамен қолдануға болады. Коннотация сөзге, сөз тіркестеріне эмоционалды немесе әлеуметтік әсер беретін субъективті мағына. Қолданылу аясына орай коннотацияның бейтарап түрі де кездесіп отырады. Коннотация өзі мағынасын білдіретін нысаналы сөздің шартты құрамдасы болмаса да, сол тілде сөйлеушілердің сана-сезімінде сөзге байланысты тұрақты түсініктер қалыптасқанына байланысты қосарлана жүреді. Мәселен, «түлкі» сөзі жануарды білдіретін болғанымен, халық танымында қулықпен, айлакерлікпен, аярлықпен байланысты бейнеде тұрақтанып қалғандықтан, коннотациялы мәнде осы мағыналармен қауымдасып (ассоциациаланып) тұратын тұрақты тіркестердің туындауына және қолданылуына жағдай жасайды. Коннотацияны мазмұндық, мәдени, ұлттық, эмоционалды, идеологиялық, бағалауыштық қасиеттері бойынша жіктеп қарастыру тіл білімінде орнығып үлгерген. Тұрақты тіркестер ұлттың тарихи өткенімен, әлемді танудағы сана-сезімдерімен және танымдарымен, мәдени құндылықтарымен және жетістіктерімен тығыз байланысты болғандықтан ұлттық ерекшеліктерді тіл арқылы нысаналауда маңызға ие.
Әдебиеттер тізімі
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Оразов М. Қазақ тілінің семантикасы. – А.: Рауан, 1991. – 216 б.
Авакова Р.А. Фразеосемантика. – А.: Қазақ университеті, 2013. – 152 б. 3. Кеңесбаев І. Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі. – А.: Ғылым, 1977. – 712 б.
Смағұлова Г.Н. Мағыналас фразеологизмдер сөздігі. – А.: Елтаным, 2010. – 56 б.
Исабеков Д. Таңдамалы шығармалары. – А.: Айғаным, 2014. – 216 б.
Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі. 1-т. / жалпы ред. басқарған І. Кеңесбаев. – А.: «Қазақ СССР ғылым академиясы», 1959. – 110 б.
Қазақ әдеби тілінің сөздігі. Он бес томдық. 1-том. / Құраст. Т. Жанұзақ, С. Омарбеков, Ә. Жүнісбек және т.б. – А.: Дәуір, 2011. – 752 б.
Авакова Р.Ә. Фразеология теориясы. – А.: Қазақ университеті, 2009. – 250 б.
Кенжеахметұлы С. Қазақ халқының салт-дәстүрлері. – А.: Алматыкітап, 2014. – 310 б.
Телия В.Н. Культурно-национальные коннотации фразеологизмов // Славянское языкознание. ХI международный съезд славистов. – М.: Наука, 1993. – С. 54–66.
Shokym G., Burankulova E., Yessenova K., Sarbassova A., BauyrzhanKyzy B., Yerzhanova G. Representation of the «kyz» Gender Concept in the Turkic Linguistics // International Journal of Society, Culture & Language. – 2022. – Volume 10, Issue 1. – P. 125–134. https://doi.org/10.22034/ijscl.2022.543085.2467 12. Қасым Б.Қ. Сөзжасам, семантика, уәждеме: оқу құралы. – А.: КИЦООКИЦОО, 2003. – 167 б.
Pansat Zh., Khalikova N. Semantic Features of Color in Emotional, Expressive Words: The Concept of «Blue» in the Kazakh Language // International Journal of Society, Culture & Language. – 2023. – Volume 11, 2 (Themed Issue on Language, Discourse, and Society). – P. 85–93. https://doi.org/10.22034/ijscl.2023.556420.2676
Ысқақов А., Сыздықова Р., Сарыбаев Ш. Қазақ тілінің қысқаша этимологиялық сөздігі. – А.: Қазақ ССР-ның «Ғылым» баспасы, 1966. – 240 б.
Қоңыров Т. Тұрақты теңеулер сөздігі. – А.: Арыс, 2007. – 480 б.
Қазақ дәстүрлі мәдениетінің энциклопедиялық сөздігі. – А.: Сөздік-Словарь, 1997. – 368 б.
Исабеков Д. Екі жиырма. – А.: Жазушы, 1983. – 433 б.
REFERENCES
Orazov M. Qazaq tіlіnіn semantikasy [Semantics of the Kazakh language]. – A.: Rauan, 1991. – 216 b. [in Kazakh] 2. Avakova R.A. Frazeosemantika [Phraseosemantics]. – A.: Qazaq universitetі, 2013. – 152 b. [in Kazakh]
Kenesbaev І. Qazaq tіlіnіn frazeologialyq sozdіgі [Phraseological Dictionary of the Kazakh language]. – A.: Gylym, 1977. – 712 b. [in Kazakh]
Smagulova G.N. Magynalas frazeologizmder sozdіgі [Dictionary of semantic phraseologisms]. – A.: Eltanym, 2010. – 56 b. [in Kazakh] 5. Isabekov D. Tandamaly shygarmalary [Selected works]. – A.: Aiganym, 2014. – 216 b. [in Kazakh]
Qazaq tіlіnіn tusіndіrme sozdіgі [Explanatory Dictionary of the Kazakh language]. 1-t. / jalpy red. basqargan І. Kenesbaev. – A.: «Qazaq SSSR gylym akademiasy», 1959. – 110 b. [in Kazakh]
Qazaq adebi tіlіnіn sozdіgі. On bes tomdyq. 1-tom [Dictionary of the Kazakh literary language. Fifteen volumes. Volume 1]. / Qurast. T. Januzaq, S. Omarbekov, A. Junіsbek jane t.b. – A.: Dauіr, 2011. – 752 b. [in Kazakh] 8. Avakova R.A. Frazeologia teoriasy [Phraseology theory]. – A.: Qazaq universitetі, 2009. – 250 b. [in Kazakh]
Kenjeahmetuly S. Qazaq halqynyn salt-dasturlerі [Traditions and customs of the Kazakh people]. – A.: Almatykіtap, 2014. – 310 b. [in Kazakh]
Telia V.N. Kulturno-nacionalnye konnotacii frazeologizmov [Cultural and national connotations of phraseological units] // Slavianskoe iazykoznanie. XI mejdunarodnyi siezd slavistov. – M.: Nauka, 1993. – S. 54–66. [in Russian]
Shokym G., Burankulova E., Yessenova K., Sarbassova A., BauyrzhanKyzy B., Yerzhanova G. Representation of the «kyz» Gender Concept in the Turkic Linguistics // International Journal of Society, Culture & Language. – 2022. – Volume 10, Issue 1. – P. 125–134. https://doi.org/10.22034/ijscl.2022.543085.2467
Qasym B.Q. Sozjasam, semantika, uajdeme [Word formation, semantics, motivation]: oqu quraly. – A.: KICOOKICOO, 2003. – 167 b. [in Kazakh]
Pansat Zh., Khalikova N. Semantic Features of Color in Emotional, Expressive Words: The Concept of «Blue» in the Kazakh Language // International Journal of Society, Culture & Language. – 2023. – Volume 11, 2 (Themed Issue on Language, Discourse, and Society). – P. 85–93. https://doi.org/10.22034/ijscl.2023.556420.2676
Ysqaqov A., Syzdyqova R., Sarybaev Sh. Qazaq tіlіnің qysqasha etimologialyq sozdіgі [Brief Etymological Dictionary of the Kazakh language]. – A.: Qazaq SSR-nyn «Gylym» baspasy, 1966. – 240 b. [in Kazakh] 15. Qonyrov T. Turaqty teneuler sozdіgі [Dictionary of regular parables]. – A.: Arys, 2007. – 480 b. [in Kazakh]
Qazaq dasturlі madenietіnіn enciklopedialyq sozdіgі [Encyclopedic Dictionary of Kazakh traditional culture]. – A.: Sozdіk-Slovar, 1997. – 368 b. [in Kazakh] 17. Isabekov D. Ekі jiyrma [Two twenty]. – A.: Jazushy, 1983. – 433 b. [in Kazakh]
