Балқан тілдеріндегі түркизмдерге деректанулық талдау
Кілт сөздер:
түркі тілдері, балқан тілдері, деректану, мәдениетаралық байланыстар, Осман империясы.Аңдатпа
Түркі тайпаларының Балқан түбегіндегі халықтармен байланысының ұзақ тарихы бар. Осман империясының жаулап алуымен Балқан аймағында өмір сүретін елдерге түркілердің ықпалы күшейе түсті, аталмыш жағдай Балқан халықтары үшін елеулі өзгерістерге әкеп соқты. Балқан тілдеріндегі түркі тектес сөздер Балқандағы түркі ықпалын
зерттеуге негіз болды. Зерттеушілер ең алдымен түркі лексикасының қай тілден енгенін анықтауы керек. «Ориентализм» терминін тілтанушы ғалымдар кез келген шығыс тілінен (түркі, араб, парсы) енген сөздер мен сөз тіркестерін анықтау үшін кеңінен қолданады.
Біріншіден, ориентализм Балқан тілдеріне Осман империясы мен оның қарамағындағы аумақтар тұрғындарының көпшілігі сөйлейтін Осман түрік тілі арқылы енгендіктен, көптеген зерттеушілер шығыс елдерінің болыс-тұрмысына тән қасиеттерді белгілеу үшін «түркизм»
терминін қолданды. XVIII–XIX ғасырлардың тіл мамандары «түркизм» терминіне анықтама бергенде шығыс сөздерінің шығу тегі туралы саны аз және жеткіліксіз мәліметтерге сүйенген. Бұл зерттеудің мақсаты – балқан тілдеріндегі түркі тілінен енген сөздерді толық
сипаттама жасау және егжей-тегжейлі талдау. Зерттеу жұмысы ең көп тараған түркі тілінен енген сөздерді табуға болатын румын, серб және албан тілдеріне бағытталған.
Әдебиеттер тізімі
Karaağaç G. Türkçe verintiler sözlüğü [Turkish Data Dictionary]. – Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2008. – 957 s. [in Turkish]
Kitmanova M.Z. Orys tilindegi turkizmderdin leksika-semantikalyq jagynan igerilui [Lexical-Semantic Acquisition of Turkisms in Russian] // QazUU habarshysy. Filologia seriasy. – 2014. – №4-5 (150– 151). – B. 294–299. [in Kazakh]
Parazbekova A.T. Slavian tilderindegi turkilik sozderge taldau jasau [Analysis of Turkic Words in Slavic languages] // QazUU habarshysy. Shygystanu seriasy. – 2014. – №1 (67). – B. 102–105. [in Kazakh]
Bikkinin I.D. Tiurkizmy v angliskom iazyke [Turkisms in English] // Vestnik MGU. – 1991. – №4. – S. 21–23. [in Russian]
Dobrodomov I.G. Iz istorii izuchenia tiurkizmov russkogo iazyka [From the history of the study of Turkisms in the Russian language] // Tiurkologicheski sbornik 1977. – M.: Nauka, GRVL, 1981. – S. 90-108. [in Russian]
Kairjanov A. Tiurkizmy v russkih ostrovnyh govorah i etnicheskie tamgi [Turkisms in The Russian Island Dialects and Ethnic Tamgas] // Turkic Studies Journal. – 2020. – N1, Vol. 2. – P. 41–52. [in Russian]
Mirzaev I., Mihailichenko B. Ukrain tilida turkizmlar [Turkisms in Ukrainian] // Inostrannaia filologia: iazyk, literatura, obrazovanie. – 2016. – T. 1, vyp. 2 (59). – S. 33–39. [in Uzbek]
Avakova R.A. Kontaktologia: turki madenitetinin alemdik orkenietke yqpaly [Contactology: Influence of Turkic Culture on World Civilization]. – Almaty: Qazaq universiteti, 2020. – 229 b. [in Kazakh]
Brown K., Ogilvie S. Concise Encyclopedia of Languages of The World. – Elsevier Ltd., The Boulevard, Langford Lane, Kidlington, Oxford, OX5 1GB, UK, 2009. – 1283 p.
Ojegov S.I., Shvedova N.Y. Tolkovyi slovar russkogo iazyka [Explanatory dictionary of the Russian language]. – M. Az, 1999. – 939 s. [in Russian]
Buribaeva M.A. Tiurkizmy v russkom: ot variantov k norme [Turkisms in Russian: from options to norm]. – M.: FLINT, Nauka, 2014. – 320 s. [in Russian]
Eker S. Çağdaş Türk Dili [Contemporary Turkish Language]. – Ankara: Grafiker Yayınları, 2021. – 472 s. [in Turkish]
Guboğlu M. Romen Ulusunun Eski Türk Kavimleri İle İlişkileri Hakkında [About the Relations of the Romanian Nation with the Ancient Turkic Tribes] // VIII. Türk Tarih Kongresi, II. – Ankara, 1981. – S. 751–781. [in Turkish]
Šaineanu L. Elemente turceşti in limba romana [Turkish elements in the Romanian language]. – Bucureşti, 1885. – 284 p. [in Romanian]
Löbel T. Elemente turcesti arabesti si persane in limba romana [Turkish, Arabic and Persian elements in the Romanian language]. – Leipzig, 1894. [in Romanian]
Šaineanu L. Influenta orientala asupra limbei şi culturei romane [Oriental influence on the Romanian language and culture]. – Bucuresti: Editura Librărie SOCECU & Comp., 1900. – 406 p. [in Romanian]
Šaineanu L. L'influence orientale sur la langue et la civilisation roumaines [Oriental influence on the Romanian language and civilization]. – Paris: Librairie Émile Bouillon, 1902. – 77 p. [in French]
Lokotsch K. Etymologisches Wörterbuch der Europäischen (Germanischen, Romanischen und Slavischen) Wörter Orientalischen Ursprungs [Etymological dictionary of European (Germanic, Romance and Slavic) words of oriental origin]. – Heidelberg: Winter’s, 1927. – 278 p. [in German]
Wendt Heine F. Die türkischen Elemente im Rumänischen [The Turkish Elements in Romanian]. – Berlin: Akademie-Verlag, 1960. – 188 p. [in German]
Guboğlu M. Rumanya Türkolojisi ve Rumen Dilinde Türk Sözleri Hakkında Bazı Araştırmalar [Some Researches on Romanian Turkology and Turkish Words in Romanian Language] // XI. Türk Dil Kurultayında Okunan Bilimsel Bildiriler-1966. – Ankara, 1968. – S. 265–272. [in Turkish]
Altay K. Türkçeden Romence’ye giren sözler - Romence’deki Türkçe Kelimeler [Words from Turkish into Romanian-Turkish Words in Romanian]. – Erciyes: Nisan, 1996. – 220 s. [in Turkish]
Nurlu M. Romencede Türk İzleri [Turkish Traces in Romanian]. – Galati: Elvan yayınevi, 2002. [in Turkish]
Škaljič A. Turcizmi u Srpskohrvatskom-Hrvatskosrpskom jeziku [Turkisms in Serbian CroatianCroatian Serbian language]. – Sarajevo: Svjetlost, 1985. – 662 p. [in Serbian-Croatian]
Miklosich F. Die Türkischen Elemente im den südost-und osteuropaischen Sprachen (Griechisch, Albanisch, Rumunisch, Bulgurisch, Serbisch, Klain Russisch, Grobrussisch, Polnisch) [The Turkish elements in the Southeastern and Eastern European languages (Greek, Albanian, Romanian, Bulgurian, Serbian, Klain Russian, Coarse Russian, Polish)], I. Denkschriften der Kaiserlichen Akademie der Wissenschaften, Philosophisch - historische Classe, XXXVII. – Wien 1884. – pp. 239-338; XXXV, – Wien 1885. – pp. 105-192; “nachtrag” I. XXXVII, – Wien 1889. – pp. 1-88. II XXXVIII, – Wien 1890. – pp. 1-70. [in German]
Meyer G. Etymologisches Wörterbuch der albanischen Sprache [Etymological dictionary of the Albanian language]. – Strassburg: K.J.Trübner, 1891. – 296 p. [in German]
Németh J. Traces of Turkish Language in Albania // Acta Orientalia. – 1961. – Т. 13. – P. 9–29.
Berberi D. Phonological and Morphological Adaptation of Turkish Loanwords in Contemporary Albanian Gheg Dialect of Kruja: A Synchronic Analysis. – Indiana University, 1964. – 253 p.
Boretzky N. Der türkische Einfluss auf das Albanische, Teil 1: Phonologie und Morphologie der albanische Turzismen [The Turkic Influence on Albanian, Part 1: Phonology and Morphology of Albanian Turcisms]. – Wiesbaden: Harrassowitz, 1975. – 279 p. [in German]
Boretzky N. Der türkische Einfluss auf das Albanische, Teil 2: Wörterbuch der albanischen Turzismen [The Turkic Influence on Albanian, Part 2: Dictionary of Albanian Turcisms]. – Wiesbaden: Harrassowitz, 1976. – 224 p. [in German]
Orel V.E. Albanian Etymological Dictionary. – Leiden; Boston: Köln; Brill, 1998. – 670 p.
Kaleşi H. Arnavut Dilinde Kullanılan Osmanlıca-Türkçe Ekler [Ottoman-Turkish Suffixes Used in Albanian Language] // Bilimsel Bildiriler (TDK). – Ankara, 1972. – P. 141–149. [in Turkish]
