Фразеологизмдер семантикасындағы образдың рөлі
Кілт сөздер:
образ, образдылық, квалитативті семантика, мәдени коннотация, уәждеме, эмотивтілік.Аңдатпа
Сыртқы тұрпаты да, ішкі құрылымы да күрделі бірліктер − фразеологизмдердің семантикасы әлемдік фразеологияда маңызды мәселелердің бірінен саналады. Қазақ және түрік тілдеріндегі фразеологизмдер мағынасын интерпретациялау арқылы фразеомағынадағы образдың ерекшелігін сипаттау осы тұрғыдан пайымдағанда өзекті болып табылады. Мақалада тілдік жүйедегі ерекше бірліктер – фразеологизмдер, тілдің коммуникативтік, кумулятивтік, эстетикалық – үш қызметін де атқаратындығы, фразеологизмдердің бұл функциясы ішкі форма − образ арқылы жүзеге асатындығы тұжырымдалады. Осы тұжырым негізінде образдың фразеологизмнің шынайы мағынасын уәждейтіндігі; фразеологиялық мағынадағы бағалау мен эмотивтілікті танытатындығы; мәдени коннотацияның тасымалдаушысы болып табылатындығы қазақ және түрік тілдеріндегі квалитативті семантикалы фразеологизмдерді салыстыра отырып, дәлелденеді. Фразеологизмдер өзінің құрамындағы компоненттерінің мағынасымен емес, ақиқат дүниенің тіл иесінің санасында ассоциациаланған образымен уәжделетіндігі түйінделеді. Кейбір фразеологизмдерде бастапқы негіз-образ айқын болмауы мүмкін, алайда оны этимологиялық жолмен анықтауға болатыны айтылады, өйткені образ − ішкі форма, ал ішкі форма болмаса, фразеологизмнің өзі де болмайтыны тұжырымдалады. Образдың «жақсы-жаман», «құптау-құптамау» диапазонындағы компоненттер − бағалау және эмотивтілікті танытатындығы екі тілдегі фразеологизмдерді салыстыра талдау арқылы дәйектеледі. Этномәдени сипатқа ие коннотациялық мазмұн фразеологиялық мағына құрылымындағы қосалқы мән үстеуші емес, міндетті және негізгі элемент болып табылатындығы, өйткені фразеологизмдердің образды негізі − ішкі формасы ұлттық-мәдени дүниетаным негізінде қалыптасатындығы түйінделеді. Образдылық категориясының барлық квалитативті семантикалы фразеологизмдерге тән екендігі қорытындыланады.
Әдебиеттер тізімі
Алефиренко Н.Ф., Семененко Н.Н. Фразеология и паремиология. – М.: Флинта, 2009. – 344 с.
Алефиренко Н.Ф., Зимин В.И., Василенко А.П и др. Современная фразеология: тенденции и инновации. – М.: Новый проект, 2016. – 200 с.
Смағұлова Г. Қазақ фразеологиясы лингвистикалық парадигмаларда. – Алматы: Елтаным, 2020. – 256 б.
Телия В.Н. Семантика идиом в функционально-параметрическом отображении // Фразеография в Машинном фонде русского языка. – М.: Наука, 1990. – C. 32–47. 5. Sinan А.Т. Türkçenin deyim varlığı. − İstanbul: Kesit Yayınları, 2015. – 536 s.
Aksoy Ö.A. Atasözleri ve Deyimler sözlüğü-1. − İstanbul: İnkilap, 2021. – 1205 s.
Авакова Р. Фразеосемантика. − Алматы: Қазақ университеті, 2013. – 246 б.
Bölge ağızlarında atasözleri ve deyimler. – Аnkara: Türk Dil Kurumu Yayinları, 2019. – 494 s.
Волошкина И.А. Фразеологический образ как отражение характера человека (на материале французского языка) // Вестник Новгородского государственного университета. – 2008. – №49. – С. 55–58.
Аханов К. Тіл білімінің негіздері. – Алматы: Санат, 1993. – 496 б.
Мұсабаев Ғ. Бір сөздің тарихы // Жұлдыз. – 1963. − №11. – Б. 153–154.
Мұсабаев Ғ. Жұмбақ сан – жұмбақ тіркестер // Жұлдыз. – 1965. − №11. – Б. 149–152. 13. Yüksel F. Deyimler ve ilginç hikayeleri. −Ankara: Egemen Yayinları, 2015. – 223 s.
Чой Юн Хи. Проблемы сопоставления внутренней формы фразеологизмов // Язык, сознание, коммуникация: Сб. статей. – М.: Макс Пресс, 2001. – С. 37–49.
Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі / ред. Т. Жанұзақов. – Алматы: Дайк-Пресс, 2008. – 968 б.
Türk Dil Kurumu (TDK) сөздігі. [Electronic resource]. URL: https://sozluk.gov.tr/. (date of access 12.02.2023)
Телия В.Н. Русская фразеология. Семантический, прагматический и лингвокультурологический аспекты. – М.: Языки русской культуры, 1996. – 288 c.
Эмирова А.М. Русская фразеология в коммуникативно-прагматическом освещении. − Симферополь: Научный мир, 2020. – 228 c.
Қайдар Ә. Қазақ тілінің өзекті мәселелері. – Алматы: Ана тілі, 1998. – 304 б.
Смағұлова Г. Мағыналас фразеологизмдердің ұлттық-мәдени аспектілері. − Алматы: Ғылым, 1998. – 196 б.
Аймұхамбет Ж.Ә., Құрмамбаева Қ.С., Миразова М.Н. Көркем туындыдағы бейне мен таңбаның қызметі // Ясауи университетінің хабаршысы. – 2023. – №1(127). – Б. 35–45. https://doi.org/10.47526/2023-1/2664-0686.03.
Айтбайұлы Ө. Қазақ фразеологизмдері мен перифраздары. – Алматы: Абзал-Ай, 2013. – 400 б.
Сағидолда Г.С. Түркі-моңғол тілдік байланысы: топонимия және фразеология. – Астана: Кантана Пресс, 2011. – 355 б.
Кеңесбаев І. Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі. – Алматы: Ғылым, 1977. – 712 б.
Аристова Т.С., Ковшова М.Л., Рысева Е.А. и др. Словарь образных выражений русского языка / под ред. В.Н. Телия. – М.: Отечество, 1995. – 368 c.
Alefirenko N.F., Semenenko N.N. Frazeologia i paremiologia [Phraseology and paremiology]. – M.: Flinta, 2009. – 344 s. [in Russian]
Alefirenko N.F., Zimin V.I., A.P. Vasilenko i dr. Sovremennaia frazeologia: tendencii i innovacii [Modern Phraseology: Trends and Innovations]. – M.: Novyi proekt, 2016. – 200 s. [in Russian]
Smagulova G. Qazaq frazeologiasy lingvistikalyq paradigmalarda [Kazakh phraseology in linguistic paradigms]. − Almaty: Eltanym, 2020. – 256 b. [in Kazakh]
Telia V.N. Semantika idiom v funkcionalno-parametricheskom otobrajenii [Semantics of an idiom in a functional-parametric representation] // Frazeografia v Mashinnom fonde russkogo iazyka. – M.: Nauka, 1990. – S. 32–47. [in Russian]
Sinan A.T. Turkchenin deyim varlygy [Turkish idiom existence]. − Istanbul: Kesit Yaiynlary, 2015. – 536 s. [in Turkish]
Aksoy O.A. Atasozleri ve Deyimler sozlugu-1 [Dictionary of Proverbs and Idioms]. − Istanbul: Inkilap, 2021. – 1205 s. [in Turkish]
Avakova R. Frazeosemantika [Phrase semantics]. − Almaty: Qazaq universiteti, 2013. – 246 b. [in Kazakh]
Bolge agyzlarynda atasozleri ve deyimler [Proverbs and sayings in regional dialects]. – Ankara: Turk Dil Kurumu Yaiynlary, 2019. – 494 s. [in Turkish]
Voloshkina I.A. Frazeologicheski obraz kak otrajenie haraktera cheloveka (na materiale francuzskogo iazyka) [Phraseological image as a reflection of a person’s character (based on the material of the French language)] // Vestnik Novgorodskogo gosudarstvennogo universiteta. – 2008. – №49. − Р. 55–58. [in Russian]
Ahanov K. Til biliminin negizderi [Basics of linguistics]. − Almaty: Sanat, 1993. – 496 b. [in Kazakh]
Musabaev G. Bir sozdin tarihy [A story of a word] // Juldyz. − 1963. − №11. – B. 153–154. [in Kazakh]
Musabaev G. Jumbaq san – jumbaq tirkester [Mysterious number – mysterious phrases] // Juldyz. – 1965. − №11. – B. 149–152. [in Kazakh]
Yuksel F. Deyimler ve ilginç hikayeleri [Proverbs and interesting stories]. − Ankara: Egemen Yayinları, 2015. – 223 s. [in Turkish]
Choi Yun Hee. Problemy sopostovlenia vnutrennei formy frazeologizmov [The problem of comparing internal forms of phraseology] // Iazyk, soznaniye, kommunikacia: Sb. statiei. – M.: Max Press, 2001. – S. 37–49. [in Russian]
Qazaq tilinin tusindirme sozdigi [Explanatory dictionary of the Kazakh language] / red. T. Januzakov. − Almaty: Daik-Press, 2008. − 968 b. [in Kazakh]
Türk Dil Kurumu (TDK). [Electronic resource]. URL: https://sozluk.gov.tr/. (date of access 12.02.2023)
Telia V.N. Ruskaia frazeologia. Semanticheski, pragmaticheski i lingvokulturologicheski aspekty [Russian phraseology. Semantic, pragmatic and linguocultural aspects]. – M.: Iazyki russkoi kultury, 1996. – 288 s. [in Russian]
Emirova A.M. Ruskaia frazeologia v kommunikativno-pragmaticheskom osveshenii [Russian phraseology in communicative and pragmatic education]. − Simferopol: Nauchnyi mir, 2020. – 228 s. [in Russian]
Qaidar A. Qazaq tilinin ozekti maseleleri [Actual problems of the Kazakh language]. − Almaty: Ana tili, 1998. – 304 b. [in Kazakh]
Smagulova G. Magynalas frazeologismderdin ulttyq-madeni aspektileri [National-cultural aspects of meaningful phraseological units]. − Almaty: Gylym, 1998. – 196 b. [in Kazakh]
Aimuhambet J.A., Kurmambaeva K.S., Mirazova M.N. Korkem tuyndydagy beine men tanbanyn qyzmetі [The Role of Image and Sign in a Artwork] // Iasaui universitetіnіn habarshysy. − 2023. − №1 (127). – B. 35–45. https://doi.org/10.47526/2023-1/2664-0686.03. [in Kazakh]
Aitbayuly O. Qazaq frazeologizmderi men perifrazdary [Kazakh phraseological units and paraphrases]. − Almaty: Abzal-ai, 2013. – 400 b. [in Kazakh]
Sagidolda G.S. Turki-mongol tilinin bailanysy: toponomia jane frazeologia [Turkic-Mongolian language connection: toponymy and phraseology]. − Astana: Kantana Press, 2011. – 355 b. [in Kazakh]
Kenesbaev I. Qazaq tilinin frazeologialyq sozdigi [Phraseological Dictionary of the Kazakh language]. – Almaty: Gylym, 1977. – 712 b. [in Kazakh]
Aristova T.S., Kovshova M.L., Ryseva E.A. i dr. Slovar obraznyh vyrajeni russkogo iazyka [Dictionary of figurative expressions of the Russian language] / pod red. V.N. Telia. – M.: Otechestvo, 1995. − 368 s. [in Russian]
