ЗЕЙНОЛЛА СӘНІКТІҢ «ШАШТАҒЫ ШАРАПАТ» ӘҢГІМЕСІНДЕГІ ЭТНО-ФОЛЬКЛОРЛЫҚ СИМВОЛ ҚЫЗМЕТІ
Кілт сөздер:
магия, көркемдік әдіс, авторлық шеберлік, тарихи таным, этно-фольклорлық символ.Аңдатпа
Мақалада жазушы-этнограф З. Сәніктің «Шаштағы шарапат» әңгімесінің көркемдік өзегіндегі адам шашына қатысты этно-фольклорлық ұғымдар мәні ғылыми тұрғыдан жан-жақты талданған. Жазушының этнография саласындағы ғылыми тұжырымдары мен көркем туындысындағы халықтық ұғымдарды салыстыра талдау барысында оның әрбір ғылым саласының өзіне тән заңдылықтарына сәйкес этнографиялық материалды пайдаланудағы авторлық қолтаңбасы анықталған. Шашқа қатысты қазақ дүниетанымына сәйкес ұғым-түсініктер, тиымдар мен рәсімдердің мәні әлем халықтарының этнографиялық деректерімен сабақтас қарастырылып, жазушының осы ұғымдарды шығармашылық игерудегі өзіндік айшықтары айқындалған. Шашқа қатысты көне заманғы магиялық, ғұрыптық, қастерлілік түсініктердің жоқтау, ертегі, хикая жанрларындағы сипатымен қатар шынайы ғылыми тәжірибелерге негіз боларлық табиғатын танытудағы көркем шындық пен өмір шындығының арақатынасы ашылған. Әңгіме композициясының ұстаз бен шәкірт диалогына құрылуы автордың өзіндік көркемдік әдісі екендігі нақтылы тұжырымдармен дәлелденген. Әңгіменің негізгі идеясындағы тарихи таным мен бүгінгі түсінік ара байланысының көркемдік мәні жан-жақты мысалдармен дәйектелген. Адам жаратылысындағы ерекшелікпен қатар оның өмірі мен өлімінің негізгі себептерін айқындаудағы бір тал шаштың құдіретін тарихи тұлғалардың өмір мысалдарынан алынған деректер арқылы жазушы шығармасындағы көркем әдебиеттің тарих, этнография, химия, археология, педагогика сияқты іргелі ғылым салаларымен пәнаралық сабақтастығы ғылыми тұрғыдан жаңаша зерделенген.
Талдау барысында дәстүрлі дүниетанымды тірек еткен өзге де жазушылардың шығармалары да назарға алынған. Мақалада сипаттау, салыстырмалы зерттеу, талдау, герменевтикалық әдіс-тәсілдері пайдаланылған.
Әдебиеттер тізімі
Нұрғали Р. Сөз өнерінің эстетикасы. – Астана: Елорда, 2003. – 388 б.
Әзібаева Б. Қазіргі проза мәтіндеріндегі мәдени код: онтологиясы, семантикасы және функциясы. – Алматы: «Литера-М» ЖШС, 2003. – 400 б.
Зейнолла С. Көптомдық шығармалар жинағы. – Т. 9. Шалқыма әңгіме-новеллалар, хикаяттары. – Алматы: Ан-Арыс, 2017. – 332 б.
Orda G., Sarsenbayeva Zh., Abilkhaiyrov N., Sultangaliyeva R., Mekebayeva L. The nature and human ecology in modern kazakh literature // Artículos. Utopía y praxis latinoamericana. Año: 24, n° extra 5, 2019, pp. 79-89. Revista internacional de filosofía y teoría social. Cesa-fces-universidad del zulia. Maracaibo-venezuela. ISSN 1315-5216 / ISSN: 2477-9555. 5. Қартаева Т. Сыр өңірі қазақтары: тарихи этнографиялық зерттеу. – Алматы: Liters, 2014. – 390 б.
Матыжанов К. Қазақтың отбасы фольклоры. – Алматы: Ғылым, 2017. – 356 б.
Толеубаев А.Т. Реликты доисламских верований в семейной обрядности казахов (ХІХ–начало ХХ в.). – Алматы: Ғылым, 1991. – 289 с.
Традиционное мировозрение тюрков Южной Сибири: Человек и общество. Новосибирск: Наука, 1989. 243 с.
Байбурин А.К. Ритуал в традиционной культуре (структурно семантический анализ восточнославянских обрядов). Санкт Петербург: Наука, 1993. 237 с.
Гродеков Н.И. Киргизы и каракиргизы Сыр-Дарьинской области. Т.І. Юридический быт. – Ташкент, 1889. – 544 с.
Арғынбаев Х. Қазақ отбасы: (қазақ отбасының кешегісі мен бүгінгісі жайындағы ғылыми зерттеу еңбек). – Алматы: Қайнар, 1996. – 288 б.
Жақан Д. Жерлеу ғұрпының фольклоры «Қазақ әдебиетінің тарихы». Фольклорлық кезең. – Алматы: ҚазАқпарат, 2008. – 899 б.
Бергер В.П., Каримсакова А.С. Концепт волос в казахской и индийской концептосфере (на материале психолингвистического эксперимента) «Теория речевой деятельности: вызовы современности». Материалы XIX Международного симпозиума по психолингвистике и теории коммуникации, Москва, 6-8 июня 2019 г. – М.: Изд-во «Канцлер», 2019. – С. 71–72.
Құнанбаев А. Сен де бір кірпіш дүниеге. Өлеңдер мен қарасөздер. – Алматы: Атамұра, 2014. – 288 б. 15. Мақатаев М. Аманат. Жыр жинағы. – Алматы: Атамұра, 2002. – 304 б.
Балтабаева Г. Тәуелсіздік кезеңіндегі қазақ прозасының көркемдік әлемі. – Алматы: Қайнар, 2016. – 325 б.
Пірәлиева Г. Ішкі монолог. – Алматы: Ғылым, 1994. – 212 б.
Шатин Ю.В. Художественная целостность и жанрообразовательные процессы. – Новосибирск: Изд-во Новосибир. ун-та, 1991. – 189 с.
Nurgali R. Soz onerіnіn estetikasy [Aesthetics of speech art]. – Astana: Elorda, 2003. – 388 b. [in Kazakh]
Azіbaeva B. Qazіrgі proza matіnderіndegі madeni kod: ontologiasy, semantikasy jane funkciasy [Cultural code in modern prose texts: ontology, semantics and function] // Ruhani jangyru aiasyndagy ruhani madeniet. – Almaty: “Litera-M” JShS, 2023. – 400 b. [in Kazakh]
Zeinolla S. Koptomdyq shygarmalar jinagy. Shalqyma angіme-novellalar, hikaiattary [Multivolume collection of works. Short stories]. – T. 9. – Almaty: An-Arys, 2017. – 332 b. [in Kazakh]
Orda G., Sarsenbayeva Zh., Abilkhaiyrov N., Sultangaliyeva R., Mekebayeva L. The nature and human ecology in modern kazakh literature // Artículos. Utopía y praxis latinoamericana. Año: 24, n° extra 5, 2019, pp. 79-89. Revista internacional de filosofía y teoría social. Cesa-fces-universidad del zulia. Maracaibo-venezuela. ISSN 1315-5216 / ISSN: 2477-9555.
Qartaeva T. Syr onіrі qazaqtary: tarihi etnografialyq zertteu [Kazakhs of the Syr region: historical ethnographic study]. – Almaty: Liters, 2014. – 390 b. [in Kazakh]
Matyjanov K. Qazaqtyn otbasy folklory [Kazakh family folklore]. – Almaty: Gylym, 2017. – 356 b. [in Kazakh]
Toleubaev A.T. Relikty doislamskih verovaniy v semeinoi obriadnosti kazahov (XІX–nachalo XX v.) [Relics of pre-Islamic beliefs in Kazakh family rituals (XIX–early XX centuries)]. – Almaty: Gylym, 1991. – 289 s. [in Russian]
Tradicionnoe mirovozrenie tiurkov Iujnoi Sibiri: Chelovek i obshestvo [Traditional worldview of the Turks of Southern Siberia: Human and society]. – Novosibirsk: Nauka, 1989. – 243 s. [in Russian]
Baiburin A.K. Ritual v tradicionnoi kulture (strukturno-semanticheskiy analiz vostochnoslavianskih obriadov) [Ritual in traditional culture (structural-semantic analysis of Eastern Slavic rituals)]. – Sankt-Peterburg: Nauka, 1993. – 237 s. [in Russian]
Grodekov N.I. Kirgizy i karakirgizy Syr-Darinskoi oblasti, T.І. Iuridicheskiy byt [Kyrgyz and Karakirgiz of the Syr-Darya region, Vol. I. Legal life]. – Tashkent, 1889. – 544 b. [in Russian]
Argynbaev H. Qazaq otbasy: (qazaq otbasynyn keshegіsі men bugіngіsі jaiyndagy gylymi zertteu enbek) [Kazakh family: (scientific research work on the past and present of the Kazakh family)]. – Almaty: Qainar, 1996. – 288 b. [in Kazakh]
Jaqan D. Jerleu gurpynyn folklory [Folklore of funeral rites] // Qazaq adebietіnіn tarihy. Folklorlyq kezen. – Almaty: QazAqparat, 2008. – 899 b. [in Kazakh]
Berger V.P., Karimsakova A.S. Koncept volos v kazahskoi i indiskoi konceptosfere (na materiale psiholingvisticheskogo eksperimenta) [The concept of hair in the Kazakh and Indian conceptual sphere (on the material of the psycholinguistic experiment)] // Teoria rechevoi deiatelnosti: vyzovy sovremennosti. Materialy XIX Mejdunarodnogo simpoziuma po psiholingvistike i teorii kommunikacii, Moskva, 6-8 iunia 2019 g. – M.: Izd-vo «Kancler», 2019. – S. 71–72. [in Russian]
Qunanbaev A. Sen de bіr kіrpіsh duniege. Olender men qarasozder [You are a brick in the world. Poems and words of edification]. – Almaty: Atamura, 2014. – 288 b. [in Kazakh]
Maqataev M. Amanat. Jyr jinagy [Amanat. Collection of poems]. – Almaty: Atamura, 2002. – 304 b. [in Kazakh]
Baltabaeva G. Tauelsіzdіk kezenіndegі qazaq prozasynyn korkemdіk alemі [The artistic world of Kazakh prose in the period of independence]. – Almaty: Qainar, 2016. – 325 b. [in Kazakh]
Pіralieva G. Іshkі monolog [Internal monologue]. – Almaty: Gylym, 1994. – 212 b. [in Kazakh]
Shatin Iu.V. Hudojestvennaia celostnost i janroobrazovatelnye processy [Artistic integrity and genre-forming processes]. – Novosibirsk: Izd-vo Novosibir. un-ta, 1991. – 189 s. [in Russian]
