КӨРКЕМ МӘТІННІҢ ГЕНДЕРЛІК ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
Кілт сөздер:
көркем мәтін, гендерлік аспект, гендерлік лексика, мәдени-тілдік ерекшеліктер, әңгіме жанры, таным, проза, әйел, еркек, гендерлік бейне.Аңдатпа
Мақала қазіргі заманғы көркем мәтін жазудағы ерекшеліктерді тануға бағытталған. Бүгінгі көркем мәтін лингвистикасындағы талдаулар тілдік тұлғаның мәдени-әлеуметтік және ұлттық аспектідегі көрінісімен байланысты қарастырылады. Соңғы жылдары филология бағытында гендерлік зерттеулер ретінде қарастырылып отырған көркем шығармадағы ерлер мен әйелдер тілі, олардың тілдік-мәдени қолданыс ерекшеліктеріне назар аудару мәселелеріне қатысты зерттеулер қатары артуда. Дегенмен, «гендер» ұғымын тек әйел мен еркек тіліне қатысты жалаң ұғым ретінде ғана қарастырмай, көркем мәтіндегі гендерлік бейненің қолданысын, тілдік қызметтерін, мәдени-стереотиптік мәнін танымдық жағынан қарастыру өзекті болып отыр.
Мақаланың басты мақсаты – автордың қазіргі көркем мәтінді берудегі танымдық болмысын, гендерлік бейненің лингво-мәдени қолданысын көрсету.
Басты нысан ретінде қазіргі көркем прозадағы авторлардың бірнеше әңгіме мәтіндері алынып отыр. Көркем мәтіннің гендерлік аспектідегі тілдік-мәдени ерекшеліктерін тану арқылы тіл мен әдебиетке ортақ кешенді теориялық материалдардың қолданысын бағамдауға болады. Көркем мәтін жазуда қазақ тіліндегі көркемдеуіш құралдарды пайдалана білумен қатар тіл ғылымындағы заңдылықтар мен талаптарды, көркем мәтін құрудағы стилистика заңдылықтарын айшықтай білудің маңызы зор. Көркем прозада мәтін жазылу ерекшелігіне байланысты қоғамдағы мағыздылығын да қарастырады. Демек, көркем мәтінде тілдің функциональдық типтері: сипаттау, әңгімелеу, пайымдау мәтін құрастырудың негізгі жолдары болады.
Көркем мәтінді талдаудың лингвистикалық аспектісі сөздің эстетикалық, поэтикалық қуатын сезіну, түсіну арқылы өзіндік пайымдаулар жасау тұрғысынан практикалық маңыздылығы зор. Қазіргі көркем мәтінде көтеріліп жүрген жаңа бағыттар мен ізденістердің нәтижелерін қолдану өте маңызды және заман талабы.
Әдебиеттер тізімі
Әзімжанова Г. Қазақ көркем проза мәтінінің прагматикалық әлеуеті: фил. ғыл. док. ... дисс. – Алматы, 2007. – 265 б.
Ораз Н. Түнгі жалғыздық. – Алматы: Атамұра, 2018. – 256 б. 3. Алтай А. Әңгімелер. [Электронды ресурс]. URL: https://www.zharar.com/index.php?do=shorttexts&action=item&id=36908 (қаралған күні 02.09.2021)
Асқаров Ә. Кешегі күннің хикаясы. – Алматы: Атамұра, 2018. – 200 б.
Мантаева А. Жаңбырлы көктем. – Алматы: Жалын, 2019. – 96 б.
Клецина И. Психология гендерных отношений: теория и практика. – СПб.: Алетейя, 2019. – 248 с.
Literary Theory / Edited by J. Rivkin, M. Ryan. – Wiley-Blackwell, 2017. – 370 p.
Schulz D., Bahník Š. Gender associations in the twentieth-century English-language literature // Journal of Research in Personality. – 2019. – №81. – P. 88–97.
Ғалимов С. Гендер және Қазақстан қоғамы. – Алматы: Deluxe printery, 2022. – 280 б.
Хасанов Б. Мемлекеттік тіл: әлеумет және жастар. – Алматы: Ана тілі, 2013. – 106 б.
Шоқым Г.Т. Гендерлік лингвистика негіздері. – Алматы: Экономика, 2019. – 170 б. 12. Akhter T. Gender Inequality and Literature: A Contemporary Issue // 6th International Conference on Social and Political Sciences (ICOSAPS 2020). – Atlantis Press, 2020. – С. 593–596. 13. Xu H. et al. The Cinderella Complex: Word embeddings reveal gender stereotypes in movies and books // PloS one. – 2019. – Т. 14. – №. 11. – С. e0225385. 14. Hamilton M.C. et al. Gender stereotyping and under-representation of female characters in 200 popular children’s picture books: A twenty-first century update // Sex roles. – 2006. – Т. 55. – С. 757–765.
Қанатбаев Б. Мезгіл әуендері. – Алматы: Жазушы, 2007. – 256 б.
Шоқым Г.Т. Қазақ тіл білімінің гендерлік тұғыры: Монография. – Алматы: Полиграфия Сервис и К, 2021. – 312 б. 17. Пушкарева Н.Л. Гендерные исследования: рождение, становление, методы и перспективы в системе исторических наук. В кн.: Женщина. Гендер. Культура: сб. статьей. – М.: МЦГИ, 1999. – С. 15–35.
Кириллина А.В., Томская М.В. Лингвистические гендерные исследования // Отечественные записки. – 2015. – №2. – С. 112–132.
Azimjanova G. Qazaq korkem proza matininin pragmatikalyq aleueti [Pragmatic potential of the Kazakh artistic prose text]: fil. gyl. dok. … diss. – Almaty, 2007. – 265 b. [in Kazakh]
Oraz N. Tungi jalgyzdyq [Loneliness at night]. – Almaty: Atamura, 2018. – 256 b. [in Kazakh] 3. Altay A. Angimeler [Stories]. [Electronic resource]. URL: https://www.zharar.com/index.php?do=shorttexts&action=item&id=36908 (date of access 02.09.2021)
Asqarov A. Keshegi kunnin hikaiasy [Yesterday's story]. – Almaty: Atamura, 2018. – 200 b. [in Kazakh]
Mantaeva A. Janbyrly koktem [Rainy spring]. – Almaty: Jalyn, 2019. – 96 b. [in Kazakh]
Klecina I. Psihologia gendernyh otnosheni: teoria i praktika [Psychology of gender relations: theory and practice]. – SPb.: Aleteia, 2018. – 248 s. (in Russian).
Literary Theory / Edited by J. Rivkin, M. Ryan. – Wiley-Blackwell, 2017. – 370 p.
Schulz D., Bahník Š. Gender associations in the twentieth-century English-language literature // Journal of Research in Personality. – 2019. – №81. – P. 88–97.
Galimov S. Gender jane Qazaqstan qogamy [Gender and Kazakhstan society]. – Almaty: Deluxe printery, 2022. – 280 b. [in Kazakh]
Hasanov B. Memlekettik til: aleumet jane jastar [State language: society and youth]. – Almaty: Ana tili, 2013. – 106 b. [in Kazakh]
Shoqym G.T. Genderlik lingvistika negizderi [Basics of gender linguistics]. – Almaty: Economika, 2019. – 170 b. [in Kazakh] 12. Akhter T. Gender Inequality and Literature: A Contemporary Issue // 6th International Conference on Social and Political Sciences (ICOSAPS 2020). – Atlantis Press, 2020. – С. 593–596. 13. Xu H. et al. The Cinderella Complex: Word embeddings reveal gender stereotypes in movies and books // PloS one. – 2019. – Т. 14. – №. 11. – С. e0225385. 14. Hamilton M.C. et al. Gender stereotyping and under-representation of female characters in 200 popular children’s picture books: A twenty-first century update // Sex roles. – 2006. – Т. 55. – С. 757–765.
Qanatbaev B. Mezgil auenderi [Period tunes]. – Almaty: Jazushy, 2007. – 256 b. [in Kazakh]
Shoqym G.T. Qazaq tіl bіlіmіnіn genderlіk tugyry [Gender basis of Kazakh language education]: Monografia. – Almaty: Poligrafia Servis i K, 2021. – 312 b. [in Kazakh]
Pushkareva N.L. Gendernye issledovania: rojdenie, stanovlenie, metody i perspektivy v sisteme istoricheskih nauk [Gender studies: birth, formation, methods and prospects in the system of historical sciences]. V kn.: Jenshina. Gender. Kultura: sb. statiei. – M.: MCGI, 1999. – S. 15–35. [in Russian].
Kirillina A.V., Tomskaia M.V. Lingvisticheskie gendernye issledovania [Linguistic gender studies]. – Otechestvennye zapiski. – 2015. – №2. – S. 112–132. [in Russian].
