ҚАЗАҚТЫҢ ДӘСТҮРЛІ СӨЙЛЕУ МӘДЕНИЕТІ («Қыз Жібек» фильмінің негізінде)
Кілт сөздер:
сөйлеу мәдениеті, сөз мәдениеті, сөзсаптам, этикалық норма, қазақ киносы, кино тілі, сөз өнері.Аңдатпа
Қазіргі қазақ әдеби тілінің стильдік тармақтары салаланып, грамматикалық, стильдік, орфографиялық, орфоэпиялық нормалары тұрақтанып, жазба тілдің өзіне тән тұрақты құрылымдары пайда болды дегенмен, басқыншы тілдің, тілдік ортаның әсерінен және мемлекеттік тіл саясатының дұрыс жүргізілмеуінен қазақ тілі өзінің дәстүрлі сөз нормасынан айырылып бара жатқаны белгілі. Бұл жағымсыз үдерісті тоқтату, баяулату үшін немесе бұл үрдістің салдарынан оң нәтижелер алу үшін қазақ тілінің дәстүрлі сөйлеу мәдениеті, сөзсаптам нормасы қандай болғанын зерттеудің маңызы зор. Сондай зерттеулердің бір тармағы ретінде мақалада «Қыз Жібек» фильмі кейіпкерлерінің сөз саптауы арқылы қазақ тілінің жоғары эстетикалық деңгейдегі ұлттық сөйлеу ерекшеліктері көрсетіледі.
Мақаланың мақсаты – қазақ тілінің ұлттық дәстүрлі сөйлеу мәдениеті, эстетикасы жоғары реңкте сөзсаптау бірліктері қандай болды және оның негіздері неде жатты деген сұрауларға жауап іздеу. Мақаланың негізгі бағыты – сөз мәдениеті теориясы, ауызша сөз лингвистикасы мәселелері. Ғылыми жұмыстың негізгі идеясы – қазақ тілінің дәстүрлі сөзсаптау мәдениеті қазақ халқының мәдениеті мен құндылықтарынан, дәстүрлі қазақ қоғамының ерекшелігін көрсететінін дәлелдеу.
Мақаланың ғылыми-практикалық маңыздылығы – қазақ тілінің дәстүрлі сөзсаптам нормаларын жаңғырту, зерттеу, тіл мәдениеті, стилистика салалары бойынша жаңа тұжырымдар мен болжаулар жасау, дәстүрлі сөйлеу заңдылықтарын сақтап, көтеріңкі стильде сөйлеудің үлгілерін көрсету.
Мақаланы жазу барысында ғылыми талдау, лингвостилистикалық талдау, жинақтау, салыстыру, пайымдау әдістері қолданылды. Зерттеудің материалы ретінде Ғ. Мүсіреповтың сценарийімен 1972 жылы С. Қожықов түсірген «Қыз Жібек» фильмі алынды.
Авторлар мақаланың негізгі нәтижелері мен талдауында қазіргі қазақ тіліндегі сөйлем құрылысы, прагматикасы, орфоэпиясы өзгеріп жатқанын, сөз түзуді сөйлемнің грамматикалық нормасын сақтау ғана деп түсінетін қоғамда, ұлттық тіліміздің өзіне тән
ерекшелігінен айырылып қалу қаупі туындап отырғанын айтады. Ұлтқа тән ұйқасқа құрылған сөздермен сөйлеу, астарлап сөйлеу тәсілдері арқылы адамның мінезіне, танымына әсер ету мүмкіндігі бар екенін айқындайды.
Мақаланың құндылығы – қазақ тілінің дәстүрлі грамматикалық, этикалық, коммуникативтік нормасының анықталуы болып табылады.
Мақала тіл үйренушілерге, қазақ тілінде таза, дұрыс сөйлеп үйренем деушілерге, тіл мәдениеті, стилистика салаларында қосымша ретінде пайдалануға болады.
Әдебиеттер тізімі
Сыздықова Р. Тілдік норма және оның қалыптануы (кодификациясы). Көптомдық шығармалар жинағы. 3 том. – Алматы: Ел-шежіре, 2014. – 292 б.
Мүсірепов Ғ., Мұстафин Ғ. Көп томдық. Әдебиет туралы. 2 том. – Алматы: Әдебиет әлемі, 2012. – 424 б.
Уәли Н. Қазақ сөз мәдениетінің теориялық негіздері: Филол. ғыл. док. ... автореф. – Алматы, 2007. – 24 б.
Серғалиев М. Ғ. Мүсірепов және тіл мәдениеті. – Астана: Күлтегін, 2003. – 112 б.
Жұмалиев Қ. Әдебиет теориясы. – Алматы: Қазақтың мемлекеттік оқу-педагогика баспасы, 1960. – 247 б.
Күдеринова Қ. Қазақ тілінің дәстүрлі сөзсаптамы // Л.Н.Гумилев атындағы ЕҰУ-нің Хабаршысы. Филология сериясы. – 2022. – №1(138). – Б. 8–18.
Жұмабаев М. Педагогика. – Алматы: Ана тілі, 1992. – 160 б.
Момышұлы Б. Қазақ тілі туралы пікір. [Электронды ресурс]. URL: https://abai.kz/post/1311 (қаралған күні 21.03.2023)
Салқынбай А. Тіл және мәдениет. – Алматы: Қазақ университеті, 2001. – 136 б.
Құрманғалиқызы Ә. «Қыз Жібек» қазақ киносының Хан Тәңірі. [Электронды ресурс]. URL: https://qazaqadebieti.kz/8703/yz-zhibek-aza-kinosyny-han-t-iri (қаралған күні 25.03.2023)
Әдібаев Х. Талант, талғам, тағдыр. – Алматы: Жазушы, 1971. – 256 б.
Ғабдуллин Н. Ғабит Мүсірепов. – Алматы: Өнер, 1982. – 191 б.
Тілеужанов М. Халық тағылымы. – Алматы: Рауан, 1996. – 302 б.
Радлов В.В. Сібір жазбалары. V тарау. Түрік көшпенділері: қазақтар. Еуропа ғалымдарының қазақ мәдениеті туралы ой-пікірлері. – Алматы: Дәуір, 1992. – 249 б.
Уәли Н. Қазақтың дәстүрлі сөзсаптамы (тілтанымдық үзіктер). – Алматы: Қазақ тілі, 2021. – 138 б.
Қабадайы О., Садықова М.С. Қазіргі және дәстүрлі қазақ сөзсаптамы: салыстырмалы талдау (лексика-фразеологиялық деңгей бойынша) // Tiltanym. – 2022. – №3. – Б. 52–59.
Syzdyqova R. Tıldık norma jane onyn qalyptanuy (kodifikasiasy). Koptomdyq shygarmalar jinagy [The language norm and its normalization (codification). Collection of multi-volume works]. – Almaty: El-shejire, 2014. – 292 b. [in Kazakh]
Musirepov G., Mustafin G. Kop tomdyq. Adebiet turaly [Multi-volume. On literature]. – Almaty: Adebiet alemi, 2012. – 424 b. [in Kazakh]
Uali N. Qazaq soz madenietinin teorialyq negizderi [Theoretical foundations of Kazakh speech culture]. Filol. gyl. dok. ... avtoref. – Almaty, 2007. – 24 b. [in Kazakh]
Sergaliev M. G. Musіrepov jane tіl madenietі [G. Musrepov and language culture]. – Astana: Kultegіn, 2003. – 112 b. [in Kazakh]
Jumaliev Q. Adebiet teoriasy. [Literary theory] – Almaty: Qazaqtyn memlekettık oqu-pedagogika baspasy, 1992. – 49 b. [in Kazakh]
Kuderinova Q. Qazaq tilinin dasturli sozsaptamy. [Traditional vocabulary of the Kazakh language] // L.N.Gumilev atyndagy EUU-nin Habarshysy. Filologia seriasy. – 2022. – №1(138). – B. 8–18. [in Kazakh]
Jumabaev M. Pedagogika [Pedagogy]. – Almaty: Ana tili, 1992. – 160 b. [in Kazakh]
Momyshuly B. Qazaq tili turaly pikir [Opinion on the Kazakh language]. [Electronic resource]. URL: https://abai.kz/post/1311 (date of access 21.03.2023) [in Kazakh]
Salqynbai A. Til jane madeniet. [Language and culture] – Almaty: Qazaq universitetı, 2001. – 136 b. [in Kazakh]
Qurmangaliqyzy A. «Qyz Jіbek» qazaq kinosynyn Han Tanіrі [Khan Tangir of Kazakh cinema “Kyz Zhibek”]. [Electronic resource]. URL: https://qazaqadebieti.kz/8703/yz-zhibek-aza-kinosyny-han-t-iri (date of access 25.03.2023) [in Kazakh]
Adibaev H. Talant, talgam, tagdyr [Talent, taste, fate]. – Almaty: Jazushy, 1971. – 256 b. [in Kazakh]
Gabdullin N. Gabit Musirepov [Gabit Musirepov]. – Almaty: Oner, 1982. – 191 b. [in Kazakh]
Tileujanov M. Halyq tagylymy [The lessons of the people] – Almaty: Rauan, 1996. – 302 b. [in Kazakh]
Radlov V.V. Sibir jazbalary. V tarau. Turik koshpendileri: qazaqtar. Europa gаlymdarynyn qazaq madenieti turaly oi-pikirleri [Siberian records. Chapter V. Turkic nomads: Kazakhs. Thoughts of European scientists about Kazakh culture]. – Almaty: Dauir, 1992. – 249 b. [in Kazakh]
Uali N. Qazaqtyn dasturli sozsaptamy (tiltanymdyk uzikter) [Kazakh traditional speech]. – Almaty: Qazaq tili, 2021. – 138 b. [in Kazakh]
Qabadaiy O., Sadyqova M.S. Qazirgi jane dasturli qazaq sozsaptamy: salystyrmaly taldau (Leksika-frazeologialyq dengei boiynsha) [Modern and traditional Kazakh speech: comparative analysis (according to the lexico-phraseological level)] // Tiltanym. – 2022. – №3. – В. 52–59. [In Kazakh]
