Ә. НҰРПЕЙІСОВТІҢ «СОҢҒЫ ПАРЫЗ» РОМАНЫНДАҒЫ ТҰЛҒАНЫҢ КӨРКЕМДІК КОНЦЕПЦИЯСЫ
Кілт сөздер:
тұлғаның көркемдік концепциясы, өмірмен байланыстылық, субъектілік және жинақтау, автор, көркем образ.Аңдатпа
Қазіргі әдебиеттану ғылымында адам мен оған қатысты мәселелерді зерттеуде жанр, шығарманың құрылымы, идеялық мазмұнымен шектелмей, тұлғаның көркемдік концепциясы тұрғысынан қарастыру кең орын алып келеді. Мақалада қазіргі қазақ әдебиетінің көрнекті тұлғасы Ә. Нұрпейісовтің «Соңғы парыз» роман-дилогиясындағы тұлғаның көркемдік концепциясы талданады. Шығарманың орындалуында, сюжеттік-композициялық құрылымында, тіл ерекшелігінде автордың «доминанттық» орын алатыны сөзсіз. Алайда, көркем туындының шартына сәйкес, жазушының бүкіл авторлық позициясының бас кейіпкерге жүктелуі табиғи құбылыс. Тұлғаның көркемдік концепциясын тануда мақалада осы шартқа баса көңіл бөлінді. Ой ағымына құрылған романда Жәдігер-Бәкизат-Әзім арасындағы психологиялық тартыс жеке бас құндылықтарымен ғана өлшенбейді, ХХ ғасырдың 60–80-жылдарындағы Арал теңізі проблемасымен жалғасқан.
Экологиялық апаттың адамзатқа зардабы мен адам қолымен жасалған қиянатқа табиғаттың қайтарма жауабы, әсіресе, романда Жәдігер басқарған балықшылар басындағы ауыр ситуациялармен бірлікте өткір суреттеледі. Жанкештілік пен жауапкершілік, туған жерге деген шексіз сүйіспеншілік – автор-Жәдігер-Еламан («Қан мен тер» трилогиясы) тұлғаларын байланыстыратын құндылықтар. Шектен шыққан қиянатқа, көрсоқырлыққа төзбеу – олардың ортақ ұстанымдары. Қаһармандардың қиын сәтте өзін-өзі тануға ұмтылысы, өмірге деген өзіндік көзқарас пен берік байлам, қоғамдағы адамның орны кейіпкерлердің тағдыры аясында көркемдік шешімін тапқан. Романдағы теңіз бейнесі хронотоптық және жинақтаушылық қызмет атқарған. Көркем уақыттың өзіндік ерекшелігі дараланған. Өмір мен өлім беттескен сең үстіндегі айқас сәттері образдардың адамдық тұлғасын ашып қана қоймайды, сонымен қатар олардың өмір туралы түсініктеріне өзгерістер әкеледі. Ғылыми мақалада романның осындай көркемдік ерекшеліктері талдау объектісіне алынды.
Әдебиеттер тізімі
Сиюхов С.Н. Особенности понятия «Художественная концепция личности // Вестник Майкопского государственного технологического университета. – 2014. – №3. [Электронды ресурс]. URL: https://cyberleninka.ru/article/n/osobennosti-ponyatiya-hudozhestvennaya-kontseptsiya-lichnosti (қаралған күні: 25.11.2021)
Бабшанова Г.Н. Художественная концепция личности в прозе сибирско-татарских писателей ХХ века: Занкиев Я.К., Сулейманов Б.В.: дисс. ... канд. филол. наук. – Тобольск, 2009. – 150 с.
Гапон Е.С. Художественная концепция личности в творчестве В.Г. Распутина 1990–2000-х гг.: дисс. ... канд. филол. наук. – Армавир, 2001. – 167 с.
Гуреев В.Н. Формирование художественной концепции человека в поздний советский период // Вестник Воронежского государственного университета. Сер. Филология. Журналистика. – 2008. – №1. – С. 31–33.
Павлов Ю.М. Художественная концепция личности в русской и русскоязычной литературе ХХ века: автореф. дисс. ... д-ра филол. наук. – М.: ИМЛИ РАН, 2004. – 374 с.
Панеш У.М. Типологические связи и формирование художественно-эстетического единства адыгских литератур. – Майкоп: Адыг. кн. изд-во, 1990. – 285 с.
Урманов А.В. Поэтика прозы Александра Солженицына. – М.: Прометей, 2000. – 231 с.
Хуажева Н.Х. Художественная концепция личности в прозе Аскера Евтыха: автореф. дисс. ... канд. филол. наук. – Майкоп, 1999. – 167 с.
Оразбек М. Автор және шығармашылық процесс. – Алматы: Атамұра, 2006. – 486 б.
Колобаева Л.А. Концепция личности в творчестве М. Горького: учебное пособие. – М.: Изд-во Московского университета, 1986. – 54 с.
Байтұрсынұлы А. Алты томдық шығармалар жинағы. Т. 1. – Алматы: Ел-шежіре, 2013. – 384 б.
Худайбергенов Н.Ж. Қазіргі қазақ прозасындағы жалпыадамдық құндылықтар (1991–2016): Философия докторы (PhD) ... дисс. – Алматы, 2020. – 163 б.
Нұрғали Р. Сөз өнерінің эстетикасы. – Астана: Елорда, 2013. – 388 б.
Жақсылықов А. Ә. Нұрпейісов романдары туралы пікірлер. [Электронды ресурс]. URL: https://adebiportal.kz/kz/news/view/anurpeiisov-romandary-turaly-pikirler__12395 (қаралған күні: 25.11.2021)
Нұрпейісов Ә. Қан мен тер. – Алматы: Жазушы, 1977. – 824 б.
Нұрпейісов Ә. Соңғы парыз. Роман. – Алматы: Жазушы, 1999. – 472 б.
Тоқаев Қ. Жаңа Қазақстан: жаңару мен жаңғыру жолы. 2022 жылғы 16 наурыз. [Электронды ресурс]. URL: https://www.akorda.kz/kz/memleket-basshysy-kasym-zhomart-tokaevtyn-kazakstan-halkyna-zholdauy-1622340 (қаралған күні: 25.11.2022)
Қабдолов З. Сөз өнері. Өңделіп, толықтырылған екінші басылымы. – Алматы: Мектеп, 1976. – 375 б.
Жарылғапов Ж.Ж. Ұлттық прозадағы ағымдар типологиясы: монография. – Қарағанды: ЖШС «Арко», 2011. – 182 б.
Нусупова А.Ж. Ш. Мұртазаның «Тамұқ» шығармасындағы Тұрар образы // Ясауи университетінің хабаршысы. – 2020. – №3 (117). – Б. 91–99. https://doi.org/10.47526.2020/2664-0686.009
Кекілбайұлы Ә. Сең соққандай сергелдең. Кіт.: Нұрпейісов Ә. Соңғы парыз. Роман. – Алматы: Жазушы, 1999. – 472 б.
Ергөбек Қ. Арыстар мен ағыстар. – Астана: Таным, 2003. – 360 б.
REFERENCES
Siiuhov S.N. Osobennosti poniatiia «Hudojestvennaia koncepciia lichnosti [Features of the concept of «Artistic concept of personality»] // Vestnik Maikopskogo gosudarstvennogo tehnologicheskogo universiteta. – 2014. – №3. [Electronic resource]. URL: https://cyberleninka.ru/article/n/osobennosti-ponyatiya-hudozhestvennaya-kontseptsiya-lichnosti (qaralgan kunі: 25.11.2021) [in Russian]
Babshanova G.N. Hudojestvennaia koncepciia lichnosti v proze sibirsko-tatarskih pisatelei XX veka: Zankiev Ia.K., Suleimanov B.V. [The artistic concept of personality in the prose of Siberian Tatar writers of ХХ century: Zankiev Ya.K., Suleymanov B.V. Tobolsk]: diss. ... kand. filol. nauk. – Tobolsk, 2009. – 150 s. [in Russian]
Gapon E.S. Hudojestvennaia koncepciia lichnosti v tvorchestve V.G. Rasputina 1990–2000-h gg. [The artistic concept of personality in the works of V.G. Rasputin 1990-2000-ies.]: diss. ... kand. filol. nauk. – Armavir, 2001. – 167 s. [in Russian]
Gureev V.N. Formirovanie hudojestvennoi koncepcii cheloveka v pozdniy sovetskiy period [Formation of the artistic concept of man in the late Soviet period] // Vestnik Voronejskogo gosudarstvennogo universiteta. Ser. Filologiia. Jurnalistika. – 2008. – №1. – S. 31–33. [in Russian]
Pavlov Iu.M. Hudojestvennaia koncepciia lichnosti v russkoi i russkoiazychnoi literature XX veka: avtoref. diss. ... d-ra filol. nauk. [The artistic concept of personality in the Russian and Russian-language literature of ХХ century: abstract. diss.]. – M.: IMLI RAN, 2004. – 374 s. [in Russian]
Panesh U.M. Tipologicheskie sviazi i formirovanie hudojestvenno-esteticheskogo edinstva adygskih literatur [Typological connections and the formation of artistic and aesthetic unity of the Adyghe literatures]. – Maikop: Adyg. kn. izd-vo, 1990. – 285 s. [in Russian]
Urmanov A.V. Poetika prozy Aleksandra Soljenicyna [The poetics of Alexander Solzhenitsyn's prose]. – M.: Prometei, 2000. – 231 s. [in Russian]
Huajeva N.H. Hudojestvennaia koncepciia lichnosti v proze Askera Evtyha: avtoref. diss. ... kand. filol. nauk. [The artistic concept of personality in the prose of Asker Yevtykh: abstract. diss.]. – Maikop, 1999. – 167 s. [in Russian]
Orazbek M. Avtor jane shygarmashylyq process [Author and creative process]. – Almaty: Atamura, 2006. – 486 b. [in Kazakh]
Kolobaeva L.A. Koncepciia lichnosti v tvorchestve M. Gorkogo: Uchebnoe posobie [The concept of personality in the works of M.Gorky]. – M.: Izd-vo Moskovskogo universiteta, 1986. – 54 s. [in Russian]
Baitursynuly A. Alty tomdyq shygarmalar jinagy [Collection of works in six volumes]. T. 1. – Almaty: El-shejіre, 2013. – 384 b. [in Kazakh]
Hudaibergenov N.J. Qazіrgі qazaq prozasyndagy jalpyadamdyq qundylyqtar (1991–2016): Filosofiia doktory (PhD) ... diss. [Universal values in modern Kazakh prose (1991–2016): Diss. Doctor of Philosophy (PhD)]. – Almaty, 2020. – 163 b. [in Kazakh]
Nurgali R. Soz onerіnіn estetikasy [Aesthetics of the art of speech]. – Astana: Elorda, 2013. – 388 b. [in Kazakh]
Jaqsylyqov A. A. Nurpeiіsov romandary turaly pіkіrler [Reviews about the novels of A. Nurpeisov]. [Electronic resource]. URL: https://adebiportal.kz/kz/news/view/anurpeiisov-romandary-turaly-pikirler__12395 (qaralgan kunі: 25.11.2021) [in Kazakh]
Nurpeiіsov A. Qan men ter [Blood and sweat]. – Almaty: Jazushy, 1977. – 824 b. [in Kazakh]
Nurpeiіsov A. Songy paryz [The final respect]. Roman. – Almaty: Jazushy, 1999. – 472 b. [in Kazakh]
Toqaev Q. Jana Qazaqstan: janaru men jangyru joly [New Kazakhstan: the path of renewal and modernization]. 2022 jylgy 16 nauryz. [Electronic resource]. URL: https://www.akorda.kz/kz/memleket-basshysy-kasym-zhomart-tokaevtyn-kazakstan-halkyna-zholdauy-1622340 (qaralgan kunі: 25.11.2022) [in Kazakh]
Qabdolov Z. Soz onerі [The art of the word]. Ondelіp, tolyqtyrylgan ekіnshі basylymy. – Almaty: Mektep, 1976. – 375 b. [in Kazakh]
Jarylgapov J.J. Ulttyq prozadagy agymdar tipologiiasy: Monografiia [Typology of trends in National prose: monograph]. – Qaragandy: JhShS «Arko», 2011. – 182 b. [in Kazakh]
Nusupova A.J. Sh. Murtazanyn «Tamұq» shygarmasyndagy Turar obrazy [The image of Turar in the work “Tamuk” by Sh. Murtaza] // Iasaui universitetіnіn habarshysy. – 2020. – №3 (117). – B. 91–99. https://doi.org/10.47526.2020/2664-0686.009[in Kazakh]
Kekіlbaiuly A. Sen soqqandai sergelden [As if in a dream]. Kіt.: Nurpeiіsov A. Songy paryz. Roman. – Almaty: Jazushy, 1999. – 472 b. [in Kazakh]
Ergobek Q. Arystar men agystar [Worthys and streams]. – Astana: Tanym, 2003. – 360 b. [in Kazakh]
