Армян әріпті қыпшақ мәтіндеріндегі dirä септеулік шылауы
Кілт сөздер:
көне қыпшақ тілі, армян жазулы қыпшақ тілі, шылаулар, септеулік шылаулар, dirä шылауы.Аңдатпа
Армян әліпбиімен жазылған қыпшақ мәтіндерінің тілі өзінің тілдік
ерекшеліктерімен, қолданылған әліпбиімен және қарым-қатынас нәтижесінде басқа тілдер мен диалектілердің ықпалында қалуымен, филология, тарих, дін секілді тақырыптары жағынан алуандылығымен түркі тілдерінің ішінде назар аударарлық ерекше салаларының бірі болып табылады. ХVI–XVII ғасырларда Шығыс Еуропада жазылған осы жазба мәтіндер арқылы көне қыпшақ тілінің жалғыз ортақ әдеби тілі болғандығын көреміз. Әлеуметтік-тілдік ерекшеліктері арқылы әр түрлі зерттеулер мен салаларға байланысты маңызды деректер беретін бұл дәуірге деген қызығушылық соңғы жылдарда түркологияның зерттеу саласы ретінде бұрынғыдан да ерекше артып келе жатқаны байқалады.
Тіл білімі ғылымында шылаулар көптеген зерттеу жұмыстарының нысанына айналған. Фонетикалық, лексикалық, семантикалық, синтаксистік, тіпті морфологиялық тұлғасы жағынан күрделі тілдік бірлік ретінде саналатын шылаулар көне түркі мәтіндерінен бері түркі тілдерінің сөйлемдік құрылымында маңызды қызметтер атқаруымен ерекшеленеді. Түркі тілдерінің барлық дәуірлерінде кездесіп отыратын бұл септеулік шылаулардың әр түрлі варианттары пайда болып, кейде даму процесінен өтіп, кей тұстарда шет тілдерінен алу арқылы қолданыс аясы кеңи түскен.
Бұл мақалада армян жазулы түркі мәтіндерін негізге ала отырып, осы мәтіндерді талдау нәтижесінде ерекше көзге түскен dirä септеулік шылауы туралы деректер берілген. Осыған сәйкес мақалада түрлі мысалдар арқылы dirä септеулік шылауының функционалдық қызметтері мен қолданыс аясы зерделенеді.
Әдебиеттер тізімі
KAYNAKÇA/REFERENCES
Öztürk A. Memlûk Türkçesi Bir Kıpçak Lehçesi midir? [Polish Turkish: Is Mamluk Turkish a Kipchak Dialect?] // Dil Araştırmaları. – 2018. S: 23, s. 173-203. [in Turkish]
Hacıeminoğlu N. Türk Dilinde Edatlar, En Eski Türkçe Metinlerden Zamanımıza Kadar [Prepositions in the Turkish Language, From the Earliest Turkish Texts to Our Time]. 1. Baskı. – İstanbul: Millî Eğitim Basımevi, 1971. – 335 s. [in Turkish]
Gencan T.N. Dilbilgisi [Grammar]. 2. Baskı. – İstanbul: Türk Dil Kurumu Yayınları, 1971. – 502 s. [in Turkish]
Banguoğlu T. Türkçenin Grameri [Grammar of Turkish]. 8. Baskı. – Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2007. – 628 s. [in Turkish]
Bilgegil M.K. Türkçe Dil Bilgisi [Turkish Language Knowledge]. 3. Baskı. – İstanbul: Dergâh Yayınları, 1984. – 308 s. [in Turkish]
Ediskun H. Türk Dilbilgisi [Turkish Grammar]. 3. Baskı. – İstanbul: Remzi Kitabevi, 1988. – 407 s. [in Turkish]
Ergin M. Türk Dil bilgisi [Turkish Language knowledge]. 18. Baskı. – İstanbul: Bayrak Basım, Yayım, Tanıtım, 1989. – 384 s. [in Turkish]
Oru, B. Oğuz Grubunda Edatlar [Prepositions in the Oguz Group]. – İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 1994. – 710 s. [in Turkish]
Hengirmen M. Türkçe Dilbilgisi [Turkish Grammar]. 8. Baskı. – İstanbul: Engin Yayınevi, 1995. – 622 s. [in Turkish]
Gabain A. von. Eski Türkçenin Grameri [Grammar of the Old Turkish Language] / Çev. Mehmet Akalın. 2. Baskı. – Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 1988. – 313 s. [in Turkish]
Korkmaz Z. Türkiye Türkçesi Grameri (Şekil Bilgisi) [Turkish Grammar of Turkey (Shape Information)]. 3. Baskı. – Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2009. – 1224 s. [in Turkish]
Can M. Dilbilgiselleşme ve Eski Uygurca Edatlar [Grammaticalization and Old Uighur Prepositions]. – Ankara: Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2016. – 185 s. [in Turkish]
Can M. Dilbilgiselleşme ve Edat Kavramı [Grammaticalization and the Concept of Preposition] // Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi. – 2017. S: 26. – S. 37–67. [in Turkish]
Hacıeminoğlu N. Türk Dilinde Edatlar, En Eski Türkçe Metinlerden Zamanımıza Kadar [Prepositions in the Turkish Language, From the Earliest Turkish Texts to Our Time]. 3. Baskı. – İstanbul: Millî Eğitim Gençlik ve Spor Bakanlığı Yayınları, 1984. – 335 s. [in Turkish]
Karaağaç G. Edat Üzerine Düşünceler [Thoughts on Preposition] // Gazi Türkiyat. – 2009. C: 1, S: 5. – S. 157–169. [in Turkish]
Tekin T. Orhon Türkçesi Grameri [Orkhon Turkish Grammar]. 2. Baskı. – İstanbul: Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi 9, 2003. – 272 s. [in Turkish]
Hunutlu Ü. Türk Dilinde Çekim Edatlarının İsim Hâli Tercihleri [Noun Form Preferences of Inflectional Prepositions in Turkish Language] // Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, – 2019. S: 8/1. – S. 133–158. [in Turkish]
Li Yong-Sŏng. Türk Dillerinde Sontakılar [Endings in Turkish Languages]. 1. Baskı. – İstanbul: Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi 40, 2004. – 912 s. [in Turkish]
Alkaya E. Kuzey Grubu Türk Lehçelerinde Edatlar [Prepositions in Northern Polish of the Turkish Group]. – Elazığ: Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2002. – 666 s. [in Turkish]
Alkaya E. Kumuk Türkçesinde Edatlar [Prepositions in Kumuk Turkish] // Turkish Studies - International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, – 2013. C: 8, S: 9. – S. 177–205. [in Turkish]
Гаркавец А.Н. Кыпчакское письменное наследие [Kipchak written heritage]. В 3 томах. Изд. 2-е, переработанное и дополненное. Том I. Армянописьменные памятники, хранящиеся в Австрии [Armenian-written monuments preserved in Austria]. Часть 1. – Алматы: Баур, 2017. – 810 c. [in Russian]
Гаркавец А.Н. Кыпчакское письменное наследие [Kipchak written heritage]. Том II. Памятники духовной культуры караимов, куманов-половцев и армяно-кыпчаков [Monuments of spiritual culture of Karaites, Cumans-Cumans and Armenian-Kipchaks]. – Алматы: КАСЕАН; Баур, 2007. – 912. [in Russian]
Toparlı R., Vural H., Karaatlı R. Kıpçak Türkçesi Sözlüğü [Kipchak Turkish Dictionary]. 2. Baskı. – Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2007. – 338 s. [in Turkish]
Tarama Sözlüğü [Scanning Dictionary]. 2. Cilt. 2. Baskı. – Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 1972. – 634 s. [in Turkish]
Schütz E. An Armeno-Kipchak Chronicle on The Polish-Turkish Wars in 1620–1621. – Budapest: Akadémiai Kiadó, 1968. – 217 p.
Öner M. Türkçede Edatlı (Sentaktik) İsim Çekimi [Prepositional (Syntactic) Noun Conjugation in Turkish] // Türk Dili, – 1999. S: 565, s. 10-18. [in Turkish]
Grønbech K. Komanisches Wörterbuch [Comanic Dictionary]. I. Vol. – Kopenhagen: Einar Munksgaard, 1942. – 315 s. [in Danish]
Öner M. Edatların ‘Karşılaştırma’ ve ‘Sınırlandırma’ Bağlantıları [The Connections of prepositions 'Comparison’ and 'Limitation’] // Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten, – 2003. C: 43, S: 1999, s. 146-157. [in Turkish]
Yıldırım F. Anadolu Ağızlarında Sınırlama Gösteren Yapılar [Structures Showing Limitations in Anatolian Mouths] // Türk Dilleri Araştırmaları, – 2009. C: 19, s. 185–221. [in Turkish]
Гаркавец А.Н. Кыпчакское письменное наследие [Kipchak written heritage]. Том І. Каталог и тексты памятников армянским письмом [Catalog and texts of monuments in Armenian script]. – Алматы: Дешт-и-Кыпчак, 2002. – 1084 с.
Гаркавец А.Н. Кыпчакский словарь. По армянописьменным памятникам XVI–XVII веков [Kipchak dictionary. According to Armenian–written monuments of the XVI–XVII centuries]. Изд. 3-е, перераб. – Алматы: Баур, 2018. - 1788 с.
Tryjarski E. Dictionnaire Armeno-Kıprchak d‘arres trois manuscripts des collections Viennoises [Armeno-Kıprchak dictionary of arres three manuscripts from the Viennese collections]. C. 1-4. – Warszawa: Państwowe Wydawnistwo Naukowe, 1968-1972. [in Polish]
Chirli N. Algış Bitigi [Algish Bitigi]. – Haarlem: Sota, 2003. – 225 s. [in Turkish]
