СЕРІҚҰЛ АЛДАБЕРГЕНОВТІҢ АЛАШТЫҚ ИДЕЯДАН БАСТАЛЫП, АУАКӨШУМЕН АЯҚТАЛҒАН ҚЫЗМЕТІНІҢ АРХИВТІК ДЕРЕКТЕРІ
Кілт сөздер:
Серіқұл Алдабергенов, Алаш қозғалысы, ауакөшу, Тәжікстанға ауа көшкен қазақтар, ауакөшудің басшыларын қуғындауАңдатпа
Мақалада осы кезге дейін тұлғаланбаған Алаш қозғалысының өкілі Серіқұл Алдабергеновтің саяси қызметі құпия қорлардағы деректер негізінде ғылыми қалпына келтіріледі. 1917 ж. Орынборда өткен Бірінші Жалпықазақ съезіне М. Шоқаймен бірге қатысқан С. Алдабергеновтің кеңестік билік тұсындағы саяси қызметі барынша күрделі сипат алған. Отарлық билік тұсында болыс басқарушысы болғандығы оның кейінгі саяси қуғын-сүргінге ұшырауына бастау болғандығы архив деректерімен айғақталды. Құпия қорлардағы С. Алдабергеновтің құжаттары оның өмірбаяны мен қоғамдық-саяси қызметінде осы кезге дейін белгісіз болып келген тұстарына реконструкция жасауға мүмкіндік берді. Оның Алаштық идеяға адалдығы 1929–1934 жылдары кеңестік биліктің реформаларына қарсылық ретінде көрініс тапқан. Тоталитарлық биліктен қысым көрген тұрғындардың Қазақстанның оңтүстігінен Өзбекстан мен Тәжікстанға ауакөшуді ұйымдастырушылардың бірі болғандығы оның көшбасшы қайраткер болғандығы туралы тұжырым жасауымызға негіз болды. Мақала Отан тарихындағы ақтаңдақ (айтылмай қалған тарихи мәлімет) тақырыптардың біріне айналған ауакөшу құбылысына қатысты тың тұжырым ұсынады.
Мақалада Отандық тарихтың өзекті мәселелерінің біріне айналған көші-қон феноменіне қатысты жаңа тұжырым берілген. Арнайы архив қорларындағы құпия қорлардың деректері ауакөшу тарихына қатысты тың тұжырымдар жасауға мүмкіндік берді. Ауакөшу процесінің стихиялы емес, дәстүрлі элита өкілдерімен бірге кеңестік қайраткерлердің де араласуымен ұйымдасқандық сипат алғандығы дәлелденеді.
Әдебиеттер тізімі
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Нұрпейісов К. Алаш һәм Алашорда. – Алматы: Ататек, 1994. – 256 б.
Алашорда: Фотоальбом. – Алматы: «Орхон» Баспа үйі, 2012. – 304 б.
Алаш қозғалысының Оңтүстік қанаты. Движение Алаш: Сборник материалов судебных процессов над алашевцами. Трехтомник. Т.3. Алматы: ФФ «Ел шежіре», 2011. 440 б.
Алаш һәм Түркістан: монография. – Алматы: «Ел-шежіре» ҚҚ, 2013. – 400 б.
Тәтімов М. Цифрлар шежіресі. – Алматы: Ғылым, 1968. – 110 б.
Қозыбаев М., Абылхожин Ж., Алдажуманов К. Коллективизация в Казахстане трагедия крестьянства. – Алма-Ата: АН РК Институт истории и этнологии им. Ч. Валиханова, 1992. – 36 с.
Қозыбаев М.Қ. Тарих зердесі (Замана асуы). 1-кітап. – Алматы: Ғылым, 1998. – 344 б.
Омарбеков Т. 20–30 жылдардағы Қазақстан қасіреті: көмекші оқу құралы. – Алматы: Санат, 1997. – 320 б.
Мендикулова Г.М. Исторические судьбы казахской диаспоры. Происхождение и развитие. – Алматы: Ғылым, 1997. – 114 с.
Исенов Ө.И. Қазақстандағы 30-жылдардағы ашаршылық: қазақ халқының атамекеннен көшуі // Электронный научный журнал «edu.e-history.kz» – 2020. –№4(24).
Исенов Ө. 30-шы жылдарда қоныс аударған қазақтың жайынан. [Электронды ресурс]. URL: http://taisoigan.kz/tarikh-lketanu/article_post/30-shy-zhyldarda-kˌonys-audargan-kˌazakˌtyң-zhajInan (қаралған күні: 07.12.2020)
Талдыбаев Ж. Қазақ халқы: көші-қон тарихының демографиясы (1926–1959 ж.ж.) // Электронный научный журнал «edu.e-history.kz» – 2016. – №1(05).
Байдалы Р.Ж. 1930-жылдардағы ашаршылық кезіндегі Орта Азия республикаларындағы қазақ босқындары // Электронный научный журнал edu.e-history.kz» – 2020. – №4 (24).
АДПТО. Д. 703, Л. 2-3. (Архив Департамента Полиции Туркестанской области)
«Огонек» Специальный выпуск. Десятилетие национально-территориального размежевания Средней Азии. 1924–1934. – 27 с.
Алаш қозғалысы құжаттар мен материалдар жинағы. Т. 2. – Алматы: Алаш, 2005. – 496 б.
Бибасарұлы А. Бәйтеректің қос бұтағы. Деректі баян. –Алматы: «Арыс», 1999. -172 б.
Алаш қозғалысы. Құжаттар мен материалдар жинағы. Сәуір 1920–1928 жж. 3-том. 1-кітап. –Алматы: «Ел-шежіре», 2007. – 304 б.
АДПТО. Д.15446. ЛЛ.21-23.
АДПТО. Д.215651. Т. 2. Л.281–282.
АДПТО. Д.15446. ЛЛ.8-13.
АДПТО. Д.215651. Т. 2. Л.292–293.
АДПТО. Д.15446. ЛЛ.33–34.
ГА РФ. Ф. Р-7511, опись 5, Д.458, ЛЛ.5, 9. (Государственный архив Российской Федерации)
АДПТО. Д.15446. ЛЛ.27–31.
Қорғантөбе облыстық музейінің фотоальбомы.
ЦГА РТ. Ф.18, оп.1, Д.370. ЛЛ.133. (Центральный архив Республики Таджикистан)
АДПТО. Д.15446. ЛЛ. 101–104.
АДПТО. Д.15446. ЛЛ.116–117.
АДПТО. Д.15446, Т.1, ЛЛ.194.
АДПТО. Д.15446. ЛЛ. 262–272.
АДПТО. 16646. Т.2. ЛЛ.201–261.
АДПГА. Д. 15446, Т.1. ЛЛ.195–196.
АДПГА. Д. 15446, Т.1. ЛЛ.23–24.
АДПГА.Д. 15446, Т.1. Л.27.
АДПТО. Д.15446. Л.81.
REFERENCES
Nurpeisov K. Alash һam Alashorda [Alash and Alashorda]. – Almaty: Atatek, 1994. – 256 b. [in Kazakh]
Alashorda: Fotoalbom [Alashorda: Photo Album]. – Almaty: «Orhon» Baspa үiі, 2012. – 304 b. [in Kazakh]
Alash qozgalysynyn Ontustіk qanaty. Dvijenie Alash: Sbornik materialov sudebnyh processov nad alashevcami [South Wing of the Alash movement. The Alash movement: A collection of materials of the trials of Alash residents]. Trehtomnik. T.3. – Almaty: FF «El-shejіre», 2011. – 440 b. [in Kazakh and Russian]
Alash һam Turkіstan: monografiia [Alash and Turkestan: monograph]. – Almaty: «El-shejіre» QQ, 2013. – 400 b. [in Kazakh]
Tatіmov M. Cifrlar shejіresі [Chronicle of figures]. – Almaty: Gylym, 1968. – 110 b. [in Kazakh]
Qozybaev M., Abylhojin J., Aldajumanov K. Kollektivizaciia v Kazahstane tragediia krestianstva [Collectivization in Kazakhstan is a tragedy of the peasantry]. – Alma-Ata: AN RK Institut istorii i etnologii im. Ch. Valihanova, 1992 g. – 36 s. [in Russian]
Qozybaev M.Q. Tarih zerdesі (Zamana asuy) [History Intelligence]. 1-kіtap. – Almaty: Gylym, 1998. – 344 b. [in Kazakh]
Omarbekov T. 20–30 jyldardagy Qazaqstan qasіretі: komekshі oqu quraly [The tragedy of Kazakhstan in the 20-30s: an auxiliary textbook]. – Almaty: Sanat, 1997. – 320 b. [in Kazakh]
Mendikulova G.M. Istoricheskie sudby kazahskoi diaspory. Proishojdenie i razvitie [Historical destinies of the Kazakh diaspora. Origin and development]. – Almaty: Gylym, 1997. – 114 s. [in Russian]
Isenov O.I. Qazaqstandagy 30-jyldardagy asharshylyq: qazaq halqynyn atamekennen koshuі [Famine of the 30s in Kazakhstan: migration of the Kazakh people from Atameken] // Elektronnyi nauchnyi jurnal «edu.e-history.kz» – 2020. –№4(24). [in Kazakh]
Isenov O. 30-shy jyldarda qonys audargan qazaqtyn jaiynan [About the Kazakhs who migrated in the 30s]. [Elektrondy resurs]. URL: http://taisoigan.kz/tarikh-lketanu/article_post/30-shy-zhyldarda-kˌonys-audargan-kˌazakˌtyң-zhajInan (қaralғan kүnі: 07.12.2020) [in Kazakh]
Taldybaev J. Qazaq halqy: koshі-qon tarihynyn demografiiasy (1926–1959 j.j.) [Kazakh people: demography of migration history (1926–1959)] // Elektronnyi nauchnyi jurnal «edu.e-history.kz» – 2016. – №1(05). [in Kazakh]
Baidaly R.J. 1930-jyldardagy asharshylyq kezіndegі Orta Aziia respublikalaryndagy qazaq bosqyndary [Kazakh refugees in the Central Asian republics during the Famine of the 1930s] // Elektronnyi nauchnyi jurnal edu.e-history.kz» – 2020. – №4 (24). [in Kazakh]
ADPTO. D. 703, L. 2-3. (Arhiv Departamenta Policii Turkestanskoi oblasti [Archive of the Turkestan Region Police Department]) [in Russian]
«Ogonek» Specialnyi vypusk. Desiatiletie nacionalno-territorialnogo razmejevaniia Srednei Azii. 1924–1934 [Decade of National-Territorial Division of Central Asia. 1924–1934]. – 27 s. [in Russian]
Alash qozgalysy qujattar men materialdar jinagy [Alash movement collection of documents and materials]. T. 2. – Almaty: Alash, 2005. – 496 b. (27 b). [in Kazakh]
Bibasaruly A. Baiterektіn qos butagy. Derektі baian [The double branch of Baiterek. Documentary narration]. – Almaty: «Arys», 1999. -172 b. [in Kazakh]
Alash qozgalysy. Qujattar men materialdar jinagy. Sauіr 1920–1928 jj. 3-tom. 1-kіtap [Alash movement. Collection of documents and materials. April 1920–1928. Volume 3. Book 1]. – Almaty: «El-shejіre», 2007. – 304 b. [in Kazakh]
ADPTO. D.15446. LL.21-23.
ADPTO. D.215651. T. 2. L.281–282.
ADPTO. D.15446. LL.8-13.
ADPTO. D.215651. T. 2. L.292–293.
ADPTO. D.15446. LL.33–34.
GA RF. F. R-7511, opis' 5, D.458, LL.5, 9. (Gosudarstvennyi arhiv Rossiskoi Federacii [State Archive of the Russian Federation])
ADPTO. D.15446. LL.27–31.
Qorgantobe oblystyq muzeiіnіn fotoalbomy.
CGA RT. F.18, op.1, D.370. LL.133. (Centralnyi arhiv Respubliki Tadjikistan [Central Archive of the Republic of Tajikistan])
ADPTO. D.15446. LL. 101–104.
ADPTO. D.15446. LL.116–117.
ADPTO. D.15446, T.1, LL.194.
ADPTO. D.15446. LL. 262–272.
ADPTO. 16646. T.2. LL.201–261.
ADPGA. D. 15446, T.1. LL.195–196.
ADPGA. D. 15446, T.1. LL.23–24.
ADPGA.D. 15446, T.1. L.27.
ADPTO. D.15446. L.81.
