ҚАЗАҚ ЖӘНЕ ТҮРІК ТІЛДЕРІ ФРАЗЕОЛОГИЗМДЕРІНДЕГІ САНДАР СЫРЫ: СЕМАНТИКАЛЫҚ ТРАНСФОРМАЦИЯ
Кілт сөздер:
эмикалық шындық, киелі сандар, квалитативтілік, образ, лингвоиндикатор.Аңдатпа
Мақалада қазақ және түрік тілдеріндегі сан компонентті фразеологизмдердің мағынасы зерделенеді. Фразеологиялық мағынаның прототипі болып табылатын фондық мағынада түркілік эмикалық шындық жататыны, сандардың «киелілік» және «қасиеттілік» мағынасы осы шындықтың бір парасы екендігі тұжырымдалады. Осы тұжырымды басшылыққа алып, сандар жүйесіндегі бірлік сандардың сандық мағынасымен астасып жатқан символдық, сакралдық мәнін ашып, сан мен сапаның тоғысуынан пайда болған компаративті қырын айқындау арқылы фразеологизмдерді мәдени-семантикалық құрылым ретінде таныту, жалпытүркілік семантикалық ортадағы ортақтықты, ерекшелікті және даралықты анықтау көзделеді. Тіл жүйесіндегі құрылысы мен құрылымы күрделі бірлік − фразеологизмдердің өзіне тән ерекшелігі ішкі форма − образ арқылы айқындалатындықтан, зерттеу нысанына негізінен бейнелі фразеологизмдер алынды.
Образға «нөл» арқау болған фразеологизм қазақ тілінде кездеспейді, түрік тілінің фразеологиялық сөздігінде 2–3 тіркес берілген. Олардың мағынасын интерпретациялау арқылы «нөл»-ге латенттілік пен әлеуеттіліктің тән екендігі түйінделді. Екі тілдегі сан компонентті фразеологизмдерді сұрыптау барысында түрік тілінде «бір» санымен келетін фраземалардың өте көп екендігі айқындалды. Бір образ негіз болған немесе әр түрлі образбен өрілген бір мағына беретін екі тілдің фразеологизмдері салыстырылды. Екі саны арқау болған фразеологизмдерде сапа мен санның синтезі − компаративті семантика қалыптасатыны тұжырымдалды. Квалитативті семантикаға ие болған бұл күрделі құрылымдардың тілдің үш қызметін де жүзеге асырушы, түркілік семантикалық ортаның сипатын танытушы негізгі лингвоиндикаторлар, ақпарат легін жинақтаушы этномәдени бірлік екендігі түйінделді.
Әдебиеттер тізімі
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Сағидолда Г.С. Түркі-моңғол тілдік байланысы: топонимия және фразеология. – Астана: Кантана Пресс, 2011. – 355 б.
Уилсон Р.А. Новая инквизиция. – Санкт-Петербург: Экслибрис, 2003. – 240 с.
Қайдар Ә. Қазақ тілінің өзекті мәселелері. – Алматы: Ана тілі, 1998. – 304 б.
Кеңесбаев І. Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі. – Алматы: Ғылым, 1977. – 712 б.
Касымова С.К. Сан компонентті мақал-мәтелдердің ұлттық-мәдени негізі: ф.ғ.к. ... автореф. – Астана, 2009. – 27 б.
Керлот Х.Э. Словарь символов. – Москва: Refl-book, 1994. – 608 б.
Баятұлы Е. Санадағы сандардың құпиялары. [Электронды ресурс]. URL: https: adyrna.kz/post/22953 (қаралған күні 26.09.2019)
Saçıl T. Islamiyet öncesi türk kültüründe sayilar: (PhD) doktora tezi. – İstanbul: İstanbul Üniversitesi, 2019. – 130 s.
Şakar S.Ö. Eski Türkiye türkçesinin deyimler sözlüğü. – İstanbul: DBY yayınları, 2021. – 328 s.
Құралұлы А. Қазақ дәстүрлі мәдениетінің анықтамалығы. – Алматы: Сөздік-Словарь, 1998. – 128 б.
Сартқожаұлы Қ. Байырғы түрік жазуының генезисі. – Алматы: Арыс, 2007. – 304 б.
Авакова Р. А. Фразеосемантика. – Алматы: Қазақ университеті, 2013. – 246 б. 13. Celal Beydili. Türk Mitolojisi Ansiklopedik Sözlüğü. – Ankara: Yurt Kitap Yayın, 2003. – 639 s. 14. Ögel B. Türk Mitolojisi. – Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2010. – 657 s.
Қошанова Н.Д., Ергубекова Ж.С. Түpiктaну ғылымындa «үш», «төpт», «беc» cөздеpiмен келетiн тұpaқты тipкеcтеpдің жасалу еpекшелiктеpi // Ясауи университетінің хабаршысы. – 2021. – №4(122). – Б. 7–19. https://doi.org/10.47526/2021-4/2664-0686.01.
Қондыбай С. Арғықазақ мифологиясы. – Алматы: Дайк-Пресс, 2004. – 507 б.
Karadavut A. Eski türkçede sayılar: yapısal ve anlamsal bir yaklaşım: (PhD) doktora tezi. – Ankara, 2020. – 227 s.
Ғабитханұлы Қ. Қазақ мифологиясының тілдегі көрінісі. – Алматы: Арыс, 2006. – 168 б.
Topçu Н. Fransızca ve Türkçede rakamli deyimlerin karşılaştırmalı incelemesi ve fransızca yabanci dil ögretiminde kullanımları // Hacettepe Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi. – 1999. − №15. – S. 173–180.
REFERENCES
Sagidolda G.S. Turki-mongol tіldіk bailanysy: toponimia jane frazeologia [Turkic-Mongolian language interrelations: toponymy and phraseology]. – Astana: Kantana Press, 2011. – 355 b. [in Kazakh]
Uilson R.A. Novaia inkviziciia [New inquisition]. – Sankt-Peterburg: Ekslibris, 2003. – 240 s. [in Russian]
Qaidar A. Qazaq tіlіnіn ozektі maselelerі [Specific issues of the Kazakh language]. – Almaty: Ana tіlі, 1998. – 304 b. [in Kazakh]
Kenesbaev I. Qazaq tilinin frazeologiialyq sozdigi [Phraseological Dictionary of the Kazakh language]. – Almaty: Gylym, 1977. – 712 b. [in Kazakh]
Kasymova S.K. San komponenttі maqal-matelderdіn ulttyq-madeni negіzі: f.g.k. ... avtoref. [National-cultural basis of number-component proverbs]. – Astana, 2009. – 27 b. [in Kazakh]
Kerlot H.E. Slovar simvolov [Symbol Dictionary]. – Moskva: Refl-book, 1994. – 608 b. [in Russian]
Baiatuly E. Sanadagy sandardyn qupiialary [Secrets of numbers in the mind]. [Electronic resource]. − URL: https: adyrna.kz /post/22953, (qaralgan kuni 26.09.2019) [in Kazakh]
Sachıl T. Islamiyet onjesi turk kulturunde sayilar: (PhD) doktora tezi [Numbers in pre-Islamic Turkish culture: (PhD) doctoral thesis]. – Istanbul: Istanbul Universitesi, 2019. – 130 s. [in Turkish]
Shakar S.O. Eski Turkiye turkchesinin deyimler sozlugu [Dictionary of idioms of old Turkish]. – Istanbul: DBY yayinlari, 2021. – 328 s. [in Turkish]
Quraluly A. Qazaq dasturlі madenietіnіn anyqtamalygy [Handbook of Kazakh traditional culture]. – Almaty: Sozdіk-Slovar, 1998. – 128 b. [in Kazakh]
Sartqojauly Q. Baiyrgy turik jazuynyn genezisі [The genesis of ancient Turkish script]. – Almaty: Arys, 2007. – 304 b. [in Kazakh]
Avakova R. A. Frazeosemantika [Phraseosemantics] – Almaty: Qazaq universitetі, 2013. – 246 b. [in Kazakh]
Jelal Beydili. Turk Mitolojisi Ansiklopedik Sozlugu [Encyclopedic Dictionary of Turkish Mythology]. – Ankara: Yurt Kitap Yayın, 2003. – 639 s. [in Turkish]
Ogel B. Turk Mitolojisi [Turkish Mythology]. – Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2010. – 657 s. [in Turkish]
Qoshanova N.D., Ergubekova J.S. Turiktanu gylymynda «ush», «tort», «beh» sozderimen keletin turaqty tirkesterdіn jasalu erekshelikteri [Features of Formations of Stable Phrases with the Words «Three», «Four», «Five» in Turkology] // Iasaui universitetіnіn habarshysy. – 2021. – №4 (122). – B. 7–19. https://doi.org/10.47526/2021-4/2664-0686.01 [in Kazakh]
Qondybai S. Argyqazaq mifologiiasy [Ancient Kazakh mythology]. – Almaty: Daik-Press, 2004. – 507 b. [in Kazakh]
Karadavut A. Eski turkchede sayılar: yapısal ve anlamsal bir yaklashym: (PhD) doktora tezi [Numbers in old Turkish: a structural and semantic approach: (PhD) doctoral thesis]. – Ankara, 2020. – 227 s. [in Turkish]
Gabithanuly Q. Qazaq mifologiiasynyn tіldegі korіnіsі [Language representation of Kazakh mythology]. – Almaty: Arys, 2006. – 168 b. [in Kazakh]
Topchu N. Fransızca ve Turkchede rakamli deyimlerin karshilashtyrmaly injelemesi ve fransızja yabanji dil ogretiminde kullanymlary // Hacettepe Üniversitesi Eğitim FakÜltesi Dergisi. – 1999. − №15. – S. 173–180. [in Turkish]
