Қазақ паремияларындағы ұлттық ділдің көрінісі мен олардың түркі тілдеріндегі паремиялармен мағыналық ортақтығы
Кілт сөздер:
паремиялар, түркі халықтары, түркі тілдері, ортақ ойлау жүйесі, ортақ мақал-мәтелдер, мәдениетаралық коммуникация, ұлттық мәдениет, фонетикалық ерекшелік, лексика-грамматикалық ерекшелік, ортақ инвариант, жекелеген вариант.Аңдатпа
Мақалада қазақ паремияларындағы ұлттық ділдің көрінісі және түркі
тілдеріне ортақ паремиялар салыстырыла зерттелген. Паремиялар арқылы түркі халықтарының ұлттық-мәдени ерекшеліктері айқындалады. Авторлар тақырыбы жағынан да, тұлға жағынан да ұқсас паремияларға лингвистикалық талдау жасайды. Олардың тілара
ортақтығын, ұқсастығын салыстыра талдайды. Қазақ, татар, түрік, түркімен, өзбек, ұйғыр, әзірбайжан, қырғыз тілдеріндегі мақал-мәтелдердің семантикасындағы ұлттық мәдениеттің
бейнеленуіне тоқталады. Мақал-мәтелдердің түркі тілдеріндегі ортақтығы мен тілдік сәйкестігі белгілі бір заңдылыққа, тарихи дерекке қатысты екендігі талданған. Түркі паремияларының мағыналық тұрғыдан сәйкес келетіндігіне, дегенмен абсолютті сәйкестік
болмайтынын атап өтеді. Түркі паремияларында тіл заңдылықтарына сәйкес фонетикалық, лексика-грамматикалық ерекшеліктердің айқын көрінетіндігін мысалдар арқылы талдап көрсетеді. Паремиялардағы түркілік ортақ инварианттың жекелеген варианттарын тілдік
фактілер арқылы талдаған. Туыстас тілдердің бірінде мақал-мәтелдердің толық нұсқасының, ал екінші бір тілде ықшамдалған қысқа нұсқасының болуы нақты тілдік деректер арқылы көрсетілген. Түркі тілдеріндегі мақал-мәтелдердің құрамындағы компонеттердің түрлі өзгеріске ұшырағанын талдайды. Авторлар құрылымы мен құрамы жағынан басқа, бірақ логикалық ой жүйесі ортақ түркі паремияларын талдау арқылы түркі тілдерінің дербес дамуына байланысты лексика-семантикалық, грамматикалық және фонетикалық ауытқуларды заңды құбылыс деп қарайды.
Әдебиеттер тізімі
KAYNAKLAR
Дандис А. О структуре пословиц. В кн.: Паремиологический сборник. – Москва: Наука, 1978. – 320 с.
Адамбаев Б. Мақал-мәтелдер. – Алматы: Ғылым, 1996. – 270 б.
Пермяков Г.Л. К вопросу о структуре паремиологического фонда. В кн.: Типологические исследования по фольклору. – Москва: Наука, 1975. – 251 с.
Қазақ мақал-мәтелдері. Казахские пословицы и поговорки. – Алматы: Қазақстан, 1990. – 228 с.
Тұрманжанов Ө. Қазақтың мақал-мәтелдері. – Алматы: Жазушы, 1980. – 99 б.
Тұрманжанов Ө. Қазақ мақал-мәтелдері. – Алматы: Ана тілі, 1993. – 420 б.
Саттаров Қ. Ақылдың көзі. Мақал-мәтелдер. – Алматы: Жазушы, 1990. – 279 б.
Кыргыз элинин макал жана лакаптары. – Фрунзе: Кыргызмамбас, 1955. – 99 б.
Татарча-русча сүзлек. – Москва: Советская энциклопедия, 1966. – 864 c.
Уйгурские пословицы и поговорки. – Москва: Наука, 1981. – 182 с.
Уйғур мақал вә тәмсиллири. – Алмута: Қазақ дөвләтнәшр, 1960. – 203 б.
Узбекча-русча луғат. – Москва: Советская энциклопедия, 1959. – 839 б.
Türk Atasözleri. – İstanbul: Arkadaş yayınları, 2012. – 250 s.
Mehmet Musaoğlu. ‘Türk Halkları Atasözlerinin Konu ve Dil Özellikleri’ // Türk Lehçeleri ve Edebiyatları Dergisi. – Şubat 1997. – Sayı: 11. – S. 312–318.
Түркменче-русча луғат. – Москва: Советская энциклопедия, 1959. – 832 б.
Түркмен дилиниң сөзлүги/Словарь Туркменского языка. – Ашгабат: Издательство Академии Наук Тукменской ССР, 1962. – 866 б.
Аталар сөзү. – Бакы: Кызыл Шәрг мәәтбаси, 1956. – 279 б.
Верещагин Е.И., Костомаров В.Т. Язык и культура. – Москва: Русский язык, 1990. 246 c.
Uğur, Gürsu. Kazak Türkçesi’ndeki ve Türkiye Türkçesi’ndeki Atasözlerinin Karşılaştırmalı Biçimde İncelenmesi. Yayımlanmış doktora tezi. – İstanbul: İstanbul Üniversitesi, 2009. 1608 s.
Гвоздев В.В. О структурно-семантических особенностях текста пословиц (на материале французского языка) // Сборник научных трудов. – Москва: МГПИИЯ им. М.Тореза, 1979. – С. 186–197.
Адамбаев Б. Мақал-мәтелдің ұлтаралық сипаты // Қазақ ССР ҒА Хабарлары. Тіл-әдебиет сериясы. – 1974. – №1. – Б. 27–34.
Юдахин К.К. Киргизско-русский словарь. – Москва: Советская энциклопедия, 1965. – 973 с.
Айтбаев Ө. Мақал-мәтелдердің жазуымыз бен сөйлеуіміздегі қызметі. Сөз өнері. – Алматы: Ғылым, 1978. – 330 б.
REFERENCES
Dandis A. O strukture poslovis [About the structure of proverbs]. V kn.: Paremiologicheski sbornik. – Moskva: Nauka, 1978. – 320 s. [in Russian]
Adambaev B. Maqal-matelder [Proverbs and sayings]. – Almaty: Gylym, 1996. – 270 b. [in Kazakh]
Permiakov G.L. K voprosu o strukture paremiologicheskogo fonda [On the issue of the structure of the paremiological fund]. V kn.: Tipologicheskie issledovania po fölkloru. – Moskva: Nauka, 1975. – 251 s. [in Russian]
Qazaq maqal-matelderı. Kazahskie poslovisy i pogovorki [Kazakh proverbs and sayings]. – Almaty: Qazaqstan, 1990. – 228 s. [in Kazakh]
Turmanjanov O. Qazaqtyn maqal-matelderı [Kazakh proverbs and sayings]. – Almaty: Jazushy, 1980. – 99 b. [in Kazakh]
Turmanjanov O. Qazaq maqal-matelderı [Kazakh proverbs and sayings]. – Almaty: Ana tili, 1993. – 420 b. [in Kazakh]
Sattarov Q. Aqyldyn kozi. Maqal-matelder [The source of the mind. Proverbs and sayings]. – Almaty: Jazushy, 1990. – 279 b. [in Kazakh]
Kyrgyz elinin makal jana lakaptary [Proverbs and sayings of the Kyrgyz people]. – Frunze: Kyrgyzmambas, 1955. – 99 b. [in Kirgiz]
Tatarcha-ruscha suzlek [Tatar-Russian dictionary]. – Moskva: Sovetskaia ensiklopedia, 1966. – 864 c. [in Tatar and Russian] 10. Uigurskie poslovisy i pogovorki [Uyghur proverbs and sayings]. – Moskva: Nauka, 1981. – 182 s. [in Russian]
Uiğur maqal vä tämsilliri [Uyghur proverbs and sayings]. – Almuta: Qazaq dövlätnäşr, 1960. – 203 b. [in Uygur]
Uzbekcha-ruscha lugat [Uzbek-Russian dictionary]. – Moskva: Sovetskaia ensiklopedia, 1959. – 839 b. [in Uzbek and Russian]
Turk Atasozleri [Turkish Proverbs]. – Istanbul: Arkadash yayınlary , 2012. – 250 s. [in Turkish]
Mehmet Musaoglu. Turk Halkları Atasozlerinin Konu ve Dil Ozellikleri [The Subject and Language Characteristics of the Proverbs of the Turkic Peoples] // Turk Lehcheleri ve Edebiyatlary Dergisi. – Shubat 1997. – Sayı: 11. – S. 312–318. [in Turkish] 15. Turkmenche-ruscha lugat [Turkmen-Russian dictionary]. – Moskva: Sovetskaia ensiklopedia, 1959. – 832 b. [in Turkmen and Russian]
Turkmen dilinin sozlugi/Slovar Turkmenskogo iazyka [Dictionary of the Turkmen language]. – Ashgabat: Izdatelstvo Akademii Nauk Tukmenskoi SSR, 1962. – 866 b. [in Turkmen]
Atalar sozu [Proverb]. – Baky: Kyzyl Sharg maatbasi, 1956. – 279 b. [in Azerbaycan] 18. Vereshagin E.I., Kostomarov V.T. Iazyk I kultura [Language and culture]. – Moskva: Ruski iazyk, 1990. 246 c. [in Russian]
Ugur Gursu. Kazak Turkchesindeki ve Turkiye Turkchesindeki Atasozlerinin Karshylashtyrmaly Bichimde Injelenmesi [Comparative Analysis of Proverbs in Kazakh Turkish and Turkish Turkish]. Yayımlanmysh doktora tezi. – Istanbul: Istanbul Universitesi, 2009. 1608 s. [in Turkish]
Gvozdev V.V. O strukturno-semanticheskih osobenostiah teksta poslovic (na materiale fransuzskogo iazyka) [On the structural and semantic features of the proverbial text (based on the French language)] // Sbornik nauchnyh trudov. – Moskva: MGPIIA im. M.Toreza, 1979. – S. 186–197. [in Russian]
Adambaev B. Maqal-mateldin ultaralyq sipaty [Interethnic character of the proverb] // Qazaq SSR GA Habarlary. Til-adebiet seriasy. – 1974. – №1. – 27-34 b. [in Kazakh]
Iudahin K.K. Kirgizsko-ruski slovar [Kyrgyz-Russian Dictionary]. – Moskva: Sovetskaia enciklopedia, 1965. – 973 s. [in Russian]
Aitbaev O. Maqal-matelderdin jazuymyz ben soileuimizdegi qyzmeti. Soz oneri [The function of Proverbs and sayings in our Writing and speech. Word art]. – Almaty: Gylym, 1978. – 330 b. [in Kazakh]
