Бұқар жырау шығармаларындағы «мәңгілік ел» идеясы
16 22
Кілт сөздер:
поэзия, толғау, Мәңгілік ел, жырау, идея, әдеби мұра, дүниетаным.Аңдатпа
Мақалада Бұқар жырау поэзиясында көрініс тапқан «Мәңгілік ел» идеясы
қарастырылады. Бұқар жырау – өз заманының көрнекті жырауы, мемлекет қайраткері,
қоғамдық-саяси және рухани мәселелерді көркем тілмен терең жеткізіп, ұлттық бірлік пен
тәуелсіздікті насихаттаған тұлға. Жырау шығармаларының басты тақырыбы – қазақ
халқының бірлігі, тәуелсіздігі, мемлекеттіліктің сақталуы. Жырау поэзиясындағы «Мәңгілік
ел» ұғымы терең тарихи және рухани маңызға ие күрделі мәселелердің бірі болып табылады.
Зерттеу барысында «Мәңгілік ел» идеясының тарихи тамырлары мен оның жыраулық
поэзияда дәстүрлі түрде жалғасын табуы салыстырмалы түрде талданады. «Мәңгілік ел»
идеясы ең алғаш рет көне түркілік «Орхон-Енисей» жазба ескерткіштерінде көрініс тапқан.
Көне дәуірден бастау алған «Мәңгілік ел» идеясы тарих қойнауында ғасырлар бойы
жалғасын тауып, жаңғырып отырған. «Мәңгілік ел» идеясының қазақ поэзиясында, соның
ішінде Бұхар жырау шығармаларындағы көрінісін қарастыру мақаланың басты мақсаты
болды.
Тарих беттеріндегі елеулі оқиғаларды болашақ ұрпаққа зерделі түрде көркем тілмен
жеткізіп, рухани мұра ретінде қалдыру – жыраулар поэзиясының басты мақсаты болды.
Қазақ хандық дәуірі әдебиетінде өзіндік орны бар жыраулар әлеуметтік мәні бар, ірі
халықтық деңгейдегі келелі мәселелерді жырлаған. XV–XVІІІ ғасырлардағы жыраулар өз
өлеңдерінде елдік, ерлік, заман жайында терең жыр толғап, мәңгілік ел болу идеясын алға
тартады. Ата-бабадан мұра болып келе жатқан жерді қорғау, ел бірлігін сақтау сияқты
мәселелер жыраулар поэзиясының негізгі тақырыбы болды. Өмір туралы терең толғанып,
халықтың болашағын ойлаған жыраулар өз шығармаларында гуманистік тұрғыда
философиялық-дидактикалық түйін-тұжырымдар жасап отырған.
Халқымыздың руханият тұрғысынан жаңарып, өркендеуі тікелей әдебиетке
байланысты. Әдебиет асыл құндылықтарымыз десек, жыраулар поэзиясы осы баға жетпес
асылдарымыздың бірі. Жыраулар поэзиясында өзіндік орны бар Бұқар жырау Күлтегін,
Тоныкөк сияқты елінің болашағын ойлаған тұлғаның бірі. Көне түркі әдебиетінен жалғасып
келе жатқан «Мәңгілік ел» идеясы бүгінгі таңда қазақ елінің жалпы ұлттық идеясының ең негізгі өзегіне айналуда. Сондықтан әдеби шығармалардағы «Мәңгілік ел» идеясын зерттеу –
қашанда өзектілігін жоймайтын тақырыптардың бірі.
Әдебиеттер тізімі
Казахский фольклор в собрании Г.Н. Потанина. – Алма-Ата: Наука, 1972. – 379 с.
Мағауин М. Қобыз сарыны. ХV-ХVІІІ ғасырларда жасаған қазақ ақын-жыраулары. Өңд. 5-ші рет
басылуы. – Алматы: Мектеп, 2007. – 192 б.
Бес ғасыр жырлайды / Құраст. М. Мағауин, М. Байділдаев. Т.1. – Алматы: Жазушы, 1989. –
б.
Жеті ғасыр жырлайды: екі томдық. 1 том. – Алматы: Жазушы, 2004. – 400 б.
Әуезов М. Әдебиет тарихы. – Алматы: Ана тілі, 1991. – 240 б.
Мағауин М. Қазақ хандығы дәуіріндегі әдебиет. – Алматы: Ана тілі, 1992. – 176 б.
Жолдасбеков М. Орхон ескерткіштері. – Астана: Фолиант, 2001. – 176 б.
Сүйіншалиев Х. Қазақ әдебиетінің тарихы. – Алматы: Санат, 2006. – 904 б.
Қыраубайқызы А. Ежелгі әдебиет. Жоғары оқу орындарының филология және журналистика
факультетінің студенттеріне арналған оқу құралы. – Астана: Елорда, 2001. – 224 б.
Досжан Р.А., Смайлов А.Б. Билік және даналық ілімі // Ясауи университетінің хабаршысы. –
– №2 (128). – Б. 21–33.
Мырзахметов М., Омаров Н., Кайимов М. Ұлы дала кемеңгері – Бұқар жырау
шығармаларындағы ұлттық құндылықтар // Qazaqtany. – 2019. – №1. – Б. 128–130.
Алимбаев А.Е. Көне түркі әдебиетіндегі Мәңгілік ел идеясының жырлануы: Филос. док. (PhD) ...
дис. – Астана, 2021. – 100 б.
Kazahskij folklor v sobranii G.N. Potanina [Kazakh folklore in the collections of G.N. Potanin]. –
Alma-Ata: Nauka, 1972. – 379 s. [in Russian]
Magauin M. Qobyz saryny. XV–XVІІІ gasyrlarda jasagan qazaq aqyn-jyraulary [Kobyz melody.
Kazakh poets and zhyrau created in ХV-ХVІІІ centuries]. Ond. 5-shі ret basyluy. – Almaty: Mektep,
– 192 b. [in Kazakh]
Bes gasyr jyrlaidy / Qurast. M. Magauin, M. Baidіldaev [Five centuries sings]. Т.1. – Almaty:
Zhazushy, 1989. – 384 b. [in Kazakh]
Jetі gasyr jyrlaidy: ekі tomdyq [Seven centuries sing: two volumes]. – Almaty: Jazushy, 2004. 1 tom. –
b. [in Kazakh].
Auezov M. Adebiet tarihy [History of literature]. – Almaty: Ana tili, 1991. – 240 b. [in Kazakh]
Magauin M. Qazaq handygy dauіrіndegі adebiet [Literature in the era of the Kazakh Khanate]. –
Almaty: Ana tili, 1992. – 176 b. [in Kazakh]
Joldasbekov M. Orhon eskertkіshterі [Orkhon monuments]. – Astana: Foliant, 2001. – 176 b. [in
Kazakh]
Suinshіaliev H. Qazaq adebietіnіn tarihy [History of Kazakh literature]. – Almaty: Sanat, 2006. – 904 b.
[in Kazakh]
Qyraubaiqyzy A. Ejelgi adebiet: jogary oqu oryndarynyn filologia jane jurnalistika fakultetіnіn
studentterіne arnalgan oqu quraly [Ancient literature: Educational tool for students]. – Astana: Elorda,
– 224 p. [in Kazakh]
Dosjan R.A., Smailov A.B. Bilіk jane danalyq іlіmі [Teaching of Power and Wisdom] // Iasaui
universitetіnіn habarshysy. – 2023. – №2 (128). – B. 21–33. [in Kazakh]
Myrzahmetov M., Omarov N., Kaiimov M. Uly dala kemengerі – Buqar jyrau shygarmalaryndagy
ulttyq qundylyqtar [Great field genius – national values in the works of Bukhar Zhyrau] // Qazaqtany. –
– №1. – B. 128–130. [in Kazakh]
Alimbaev A.E. Kone turkі adebietіndegі Mangіlіk el ideiasynyn jyrlanuy: Filos. dok. (PhD) … dis.
[Glorifying of idea of Mangilik el in ancient Turkic literature: Dis.]. – Astana, 2021. – 100 b. [in
Kazakh]
