Шәкәрім Құдайбердіұлы шығармаларындағы мақал-мәтелдердің ұлттық мәдени негіздері
16 25
Кілт сөздер:
этнолингвистика, психология, ұлттық таным, ұжымдық сана, мінез, салт-дәстүр, әдеп.Аңдатпа
Тіл білімінің антропоөзектік бағытқа негізделген бүгінгі дамуында халық
болмысын танытып, ұлттық рухын күшейтетін, рухани құндылықтарды паш ететін қайнар
көздерді терең танып, мәнін ашу – өзекті мәселе. Ұлтымыздың ұлы тұлғасы, ойшыл ақын,
сазгер Шәкәрім Құдайбердіұлының мол мұрасы тілдік таным тұрғысынан әлі де жан-жақты
зерттеуді, когнитивті лингвистика, лингвомәдениеттану, аксиологиялық лингвистика
ғылымдарының нысанында қайта қарауды қажет етеді. Зерттеу еңбектерінің дені
әдебиеттану саласында жазылған. Бұдан Шәкәрім Құдайбердіұлы шығармаларының
көркемдік тілін зерттеу мәселесінің өзектілігін байқауға болады. Тіл әлеміне келіп
құйылатын тұрақты тіркестер, мақал-мәтелдер, жұмбақтар, ауыз әдебиеті үлгілері ұзақ
ғасырлар бойы этнос тәжірибесінен туындап, этнос туралы құнды деректерді бойына
сақтайды. Және олар жеке қолданыстан бөлек, ақын-жазушылардың көркемдік тілінде жиі
кездесіп, өзінің құрылымдық қызметінен бөлек, лексика-семантикалық мәнге ие болып,
функционалдық қызмет атқарады. Бұл мақалада Шәкәрім Құдайбердіұлы шығармаларында
кездесетін мақал-мәтелдер дәл осы тұрғыда ұлттық жан, күй үйлесімін құрайтын ұлттық
мінез, ұлттық сезім, ұлттық салт-дәстүр атты үш бірлік негізінде қарастырылады. Мұнда
тарихи-салыстырмалы әдіс негізінде лексика-семантикалық талдау жасалып, Шәкәрім
Құдайбердіұлының көркем шығармаларында қолданылған мақал-мәтелдердің ұлттық негізі
мен ұлттық таным көріністері зерттеледі.
Әдебиеттер тізімі
Қайдар Ә. Ғылымдағы ғұмыр. Мақалалар, баяндамалар жинағы. Т.1: – Алматы: «Сардар» баспа
үйі, 2014. – 520 б.
Danang S.N. Uncovering the pedagogical propositions embedded in indonesian proverbs through
cognitive semantics analysis // International journal of innovative research in multidisciplinary
education. – 2023. №02(11). – P. 585–601. https://doi.org/10.58806/ijirme.2023.v2i11n07
Смағұлова Г. Қазақ фразеологиясы лингвистикалық парадигмаларда: монография. – Алматы:
Елтаным, 2020. – 256 б.
Сыздықова Р. Сөз құдіреті. Көптомдық шығармалар жинағы. Т.6. – Алматы: Ел-шежіре, 2014. –
б.
Шаңбай Т. Ұғым мәдениеті (Шәкәрім шығармашылығы аясында). – Алматы: Раритет, 2009. –
б.
Шәкәрімтану мәселелері: Сериялық ғылыми жинақ. Т.2. / «Атамекен» сериясы. – Алматы:
Раритет, 2007. – 376 б.
Құдайбердіұлы Шаһкәрім шығармаларының үш томдық жинағы. Т.2: Өкінішті ғұмыр. –
Алматы: Халықаралық Абай клубы, 2008. – 432 б.
Бабалар сөзі: Жүз томдық. Т.66: Қазақ мақал-мәтелдері. – Астана: Фолиант, 2010. – 350 б.
Құдайбердіұлы Шаһкәрім шығармаларының үш томдық жинағы. Т.1: Өлеңдер. Қажыма, ойым,
қажыма. – Алматы: Халықаралық Абай клубы, 2008. – 408 б.
Бабалар сөзі: Жүз томдық. Т.65: Қазақ мақал-мәтелдері. – Астана: Фолиант, 2010. – 414 б.
Қайдар Ә. Қазақтар ана тілі әлемінде (этнолингвистикалық сөздік). Т.1: Адам. – Алматы: Дайкпресс, 2009. – 784 б.
Абай. Сен де бір кірпіш дүниеге. Өлеңдер мен қарасөздер. – Алматы: Атамұра, 2014. – 288 б.
Қайдар Ә.Т. Халық даналығы (қазақ мақал-мәтелдерінің түсіндірме сөздігі және зерттеу). –
Алматы: Тоғанай Т, 2004, – 560 б.
Есім Ғ. Данышпан Шәкәрім. – Алматы: Атамұра, 2008. – 336 б.
Айткулова Г.А., Ислам Д.А. Ұлттық паремиологиядағы «еңбекқорлықжалқаулық» концептінің
тілдік ерекшеліктері // Ясауи университетінің хабаршысы. – 2023. – №2(128). –Б. 125–136.
https://doi.org/10.47526/2023-2/2664-0686
Бабалар сөзі: Жүз томдық. Т.67: Қазақ мақал-мәтелдері (Қытай қазақтарының мақал-мәтелдері).
– Астана: Фолиант, 2011. – 464 б.
Салқынбай А. Шәкәрім шыққан шың. – Алматы: Қазақ университеті, 2020. – 213 б.
Бабалар сөзі: Жүз томдық. Т.69: Қазақ мақал-мәтелдері. – Астана: Фолиант, 2011. – 440 б.
Бабалар сөзі: Жүз томдық. Т.68: Қазақ мақал-мәтелдері. – Астана: Фолиант, 2011. – 400 б.
Кенжеахметұлы С. Қазақтың салт-дәстүрлері мен әдет-ғұрыптары. – Алматы: Атамұра, 2013. –
б.
Сыздықова Р. Сөздер сөйлейді (сөздердің қолданылу тарихынан). Көптомдық шығармалар
жинағы. Т.4. – Алматы: Ел-шежіре, 2014. – 412 б.
Qaidar A. Gylymdagy gumyr. Maqalalar, baiandamalar jinagy [Life in science. Collection of articles,
reports]. T.1. – Almaty: «Sardar» baspa uii, 2014. – 520 b. [in Kazakh]
Danang S.N. Uncovering the pedagogical propositions embedded in indonesian proverbs through
cognitive semantics analysis // International journal of innovative research in multidisciplinary
education. – 2023. №02(11). – P. 585–601. https://doi.org/10.58806/ijirme.2023.v2i11n07
Smagulova G. Qazaq frazeologiasy lingvistikalyq paradigmalarda: monografia [Kazakh phraseology in
linguistic paradigms: monograph]. – Almaty: Eltanym, 2020. – 256 b. [in Kazakh]
Syzdyqova R. Soz qudireti. Koptomdyq sygarmalar jinagy [The power of the word. Collection of multivolume works]. T.6. – Almaty: El-sejıre, 2014. – 296 b. [in Kazakh]
Shanbai T. Ugym madenieti (Sakarim sygarmasylygy aiasynda) [Culture of concepts (in the context of
Shakarim's work)] – Almaty: Raritet, 2009. – 352 b. [in Kazakh]
Shakarimtanu maseleleri: Serialyq gylymi jinaq [Problems of Shakarimology: serial scientific
collection]. T.2. / «Atameken» seriasy. – Almaty: Raritet, 2007. – 376 b. [in Kazakh]
Qudaiberdiuly Shahkarim aygarmalarynyn ush tomdyq jinagy. T.2: Okinishti gumyr [A three-volume
collection of works by Kudaiberdiuly Shahkarim. Vol. 2: The sad life]. – Almaty: Halyqaralyq Abai
kluby, 2008. – 432 b. [in Kazakh]
Babalar sozi: Juz tomdyq. T.66: Qazaq maqal-matelderı [The word of ancestors: one hundred volumes.
Vol. 66: Kazakh proverbs and sayings]. – Astana: Foliant, 2010. – 350 b. [in Kazakh]
Qudaiberdiuly Shahkarim sygarmalarynyn ush tomdyq jinagy. T.1: Olender. Qajyma, oiym, qajyma
[Three-volume collection of works by Kudaiberdyuly Shakarim. Vol. 1: Poems. Don't get tired, my
mind, don't get tired]. - Almaty: Halyqaralyq Abai kluby, 2008. – 408 b. [in Kazakh]
Babalar sozı: Juz tomdyq. T.65: Qazaq maqal-matelderı [The word of ancestors: one hundred volumes.
Vol. 65: Kazakh proverbs and sayings]. – Astana: «Foliant», 2010. – 414b. [in Kazakh]
Qaidar A. Qazaqtar ana tili aleminde (etnolingvistikalyq sozdik) [Kazakhs in the world of their native
language (ethnolinguistic dictionary)]. T.1: Adam. – Almaty: Daik-pres, 2009. – 784 b. [in Kazakh]
Abai. Sen de bir kirpish duniege. Olender men qarasozder [You are also one brick of the world. Poems
and sayings]. – Almaty: Atamura, 2014. – 288b. [in Kazakh]
Qaidar A.T. Halyq danalygy (qazaq maqal-matelderinin tusindirme sozdigi jane zertteu) [Folk wisdom
(Explanatory Dictionary of Kazakh proverbs and research]. – Almaty: Toganai T, 2004. – 560 b. [in
Kazakh]
Esim G. Danyshpan Shakarim [Shakarim The Sage]. – Almaty: Atamura, 2008. – 336 b. [in Kazakh]
Aitkulova G.A., Islam D.A. Ulttyq paremiologiadagy «enbekqorlyqjalqaulyq» konceptіnіn tіldіk
erekshelіkterі [Linguocognitive Analysis of the Concept of «Diligence/Laziness» in Kazakh
Paremiology] // Iasaui universitetіnіn habarshysy. – 2023. – №2 (128). – B. 125–136.
https://doi.org/10.47526/2023-2/2664-0686 [in Kazakh]
Babalar sozi: Juz tomdyq. T.67: Qazaq maqal-matelderı (Qytai qazaqtarynyn maqal-matelderi) [The
word of ancestors: one hundred volumes. Vol. 67: Kazakh Proverbs (proverbs of Chinese Kazakhs)]. –
Astana: Foliant, 2011. – 464 b. [in Kazakh]
Salqynbai A. Shakarim shyqqan shyn [The peak of Shakarim]. – Almaty: Qazaq universiteti, 2020. –
b. [in Kazakh]
Babalar sozi: Juz tomdyq. T.69: Qazaq maqal-matelderi [The word of ancestors: one hundred volumes.
Vol. 69: Kazakh Proverbs]. – Astana: Foliant, 2011. – 440 b. [in Kazakh]
Babalar sozi: Juz tomdyq. T.68: Qazaq maqal-matelderi [The word of ancestors: one hundred volumes.
Vol. 68: Kazakh Proverbs]. – Astana: Foliant, 2011. – 400 b. [in Kazakh]
Kenjeahmetuly S. Qazaqtyn salt-dasturleri men adet-guryptary [Traditions and customs of the Kazakh
people]. – Almaty: Atamura, 2013. – 384 b. [in Kazakh]
Syzdyqova R. Sozder soileidi (sozderdin qoldanylu tarihynan). Koptomdyq sygarmalar jinagy. T.4
[Words speak (from the history of the use of words). Collection of multi-volume works. Vol. 4.]. –
Almaty: El-sejire, 2014. – 412 b. [in Kazakh]
