Армян-қыпшақ тілінде жазылған «Алғыш бітігі» дұғалар кітабы: фонетикалық және кейбір грамматикалық ерекшеліктері
14 31
Кілт сөздер:
дұғалар кітабы, септік, қосымша, кірме сөздер, діни, түркі тілдері.Аңдатпа
Мақаланың зерттеу нысанына айналып отырған «Алғыш бітігі» дұғалар кітабы ғылым әлемінде түрік тіліндегі алғашқы баспа кітабы ретінде белгілі. Туған тілдері қыпшақ тілі болған армян-қыпшақтар үшін жазылған «Алғыш бітігі» кітабы – түркітану ғылымындағы түркі халықтарының жазба мәдениетінің құнды жәдігері.
Мақаланың мақсаты – армян-қыпшақтардың діни наным-сенімдерінен хабар беретін «Алғыш бітігі» дұғалар кітабының фонетикалық және грамматикалық ерекшеліктеріне ғылыми-теориялық сараптама беру.
Мақаланың өзектілігі – қарастырылып отырған аталмыш жазба ескерткіш Түркияда Надежда Өзакда Чирлидің тарапынан зерттелгенімен, қазақ тіл білімінде бұрын-соңды іргелі зерттеулердің зерттеу нысаны ретінде терең бағамдалмағандығы.
Мақаланың жаңалығы – «Алғыш бітігі» дұғалар кітабында қолданылатын септіктер мен қосымшаларды талдау барысында олардың қыпшақ және мәмлүк, ескі түркі және Алтын Орда кезеңіндегі түркі тілдерінде қолданылған қосымшалармен ұқсастығының анықталуы. Бұл өз кезегінде аталмыш жазба ескерткіштің қыпшақ тілінің тарихын зерттеуде маңызды зерттеу нысаны екенінің дәлелі.
Мақалада салыстырмалы-тарихи, контент анализ, стилистикалық талдау, математикалық-статистика әдіс-тәсілдері қолданылды.
Мақаланың зерттеу нәтижелерін шығыстану, түркітану, қыпшақтану салаларының ғылыми зерттеу жұмыстарында, орта ғасырлардағы жазба ескерткіштердің ақпараттық қорын құрастыруда пайдалануға болады.
Әдебиеттер тізімі
Базарбаева З.М. Түркі (қыпшақ) тілдеріндегі дауысты дыбыстардың (вокализм) эволюциясы // Tiltanym. – 2023. – №89 (1). – Б. 34–43. https://doi.org/10.55491/2411-6076-2023-1-34-43
Öztürk Abdulkadir, Süyinjanova J. Ermeni Harfli Kıpçak Türkçesi Metinlerinde Dirä Çekim Edatı // Ясауи университетінің хабаршысы. Филология сериясы. – 2023. – №2 (128). – Б. 7–20. https://doi.org/10.47526/2023-2/2664-0686.01
Garkavets A., Khurshudian E. Armenian-Qypchaq Psalter written by deacon Lussig from Lviv, 1575/1580. – Almaty: Desht-i-Qypchaq, 2001. – 656 p.
Кримский А.Ю. Тюрки, їх мови та лiтератури. Твори в 5 т. Т. 4. Сходознавство. – Київ, 1974. – С. 447–583. 5. Chirli N. Algış Bitigi: Ermeni Kıpçakça Dualar Kitabı. – Stichting SOTA, Türkistan ve Azerbaycan Araştırma Merkez, 2005. – 312 s.
Гаркавец А.Н. Кыпчакское письменное наследие. Том І. Каталог и тексты памятников армянским письмом. – Алматы: Дешт и Кыпчак, 2002. – 1084 с.
Дашкевич Я.Р. Армянское книгопечатание на Украине в XVII в. // Историко-филологический журнал. – 1963. – №4. – С. 115–130. 8. Schütz E. An Armeno-Kipchak Print from Lvov // Acta Orientalia Academiae Scientiarum Hungaricae. – 1961. – Т. 13. – №1/2. – P. 123–130.
Гаркавец А.Н. Кыпчакские языки: куманский и армяно кыпчакский. – Алма-Ата: Наука, 1987. – 226 с.
Şahin Y. Ermeni Harfli Bir Kıpçak Metni: Azizlerin Hayat Hikâyeleri (Metin-İnceleme-Dizin): Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. – Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2015. – 375 s.
Гаркавец А.Н. Конвергенция армяно-кыпчакского языка к славянским в XVI–XVII вв. – Киев: Наукова думка, 1979. – 100 с.
Elmalı M. Nadejda Chirli, Ermeni Kıpçakça Dualar Kitabı-Algış Bitigi // Türklük Araştırmaları Dergisi. – 2015. – №18. – S. 313–317.
REFERENCES
Bazarbaeva Z.M. Turkі (qypshaq) tіlderіndegі dauysty dybystardyn (vokalizm) evoliuciasy [Evolution of vowels (vocalism) in Turkic (Kipchak) languages] // Tiltanym. – 2023. – №89 (1). – B. 34–43. https://doi.org/10.55491/2411-6076-2023-1-34-43 [in Kazakh] 2. Ozturk Abdulkadir, Suinjanova J. Ermeni Harfly Kypchak Turkchesi Metinlerinde Dirä Chekim Edaty [Inflectional Preposition dirä in Armenian-Letter Kipchak Turkish Texts] // Iasaui universitetіnіn habarshysy. Filologia seriasy. – 2023. – №2 (128). – B. 7–20. https://doi.org/10.47526/2023-2/2664-0686.01 [in Turkish]
Garkavets A., Khurshudian E. Armenian-Qypchaq Psalter written by deacon Lussig from Lviv, 1575/1580. – Almaty: Desht-i-Qypchaq, 2001. – 656 p.
Krimskiy A.Iu. Tiurki, ih movi ta literaturi. Tvori v 5 t. T. 4. Shodoznavstvo [Turks, their languages and Literatures. Essays in 5 vols. Vol. 4. Oriental Studies]. – Kiiv, 1974. – S. 447–583. [in Ukrainian]
Chirli N. Algysh Bitigi: Ermeni Kypchakcha Dualar Kitaby [The End of Perception: The Book of Prayers in Armenian Kipchak]. – Stichting SOTA, Turkistan ve Azerbaycan Arashtyrma Merkez, 2005. – 312 s. [in Turkish]
Garkavec A.N. Kypchakskoe pismennoe nasledie. Tom І. Katalog i teksty pamiatnikov armianskim pismom [The Kipchak written heritage. Volume I. Catalog and texts of monuments in Armenian script]. – Almaty: Desht i Kypchak, 2002. – 1084 s. [in Russian]
Dashkevich Ia.R. Armianskoe knigopechatanie na Ukraine v XVII v. [Armenian book printing in Ukraine in the XVII century] // Istoriko-filologicheskiy jurnal. – 1963. – №4. – S. 115–130. [in Russian]
Schütz E. An Armeno-Kipchak Print from Lvov // Acta Orientalia Academiae Scientiarum Hungaricae. – 1961. – T. 13. – №1/2. – P. 123–130.
Garkavec A.N. Kypchakskie iazyki: kumanskiy i armiano kypchakskiy [Kipchak languages: Cuman and Armenian Kipchak]. – Alma-Ata: Nauka, 1987. – 226 s. [in Russian]
Shahin Y. Ermeni Harfli Bir Kypchak Metni: Azizlerin Hayat Hikâyeleri (Metin-Injeleme-Dizin): Yaiymlanmamysh Yuksek Lisans Tezi [A Kipchak Text with Armenian Letters: The Life Stories of the Saints (Text-Review-Index): Unpublished Master's Thesis]. – Ankara Universitesi Sosyal Bilimler Enstitusu, 2015. – 375 s. [in Turkish]
Garkavec A.N. Konvergencia armiano-kypchakskogo iazyka k slavianskim v XVI–XVII vv. [The convergence of the Armenian-Kipchak language to Slavic in the XVI–XVII centuries]. – Kiev: Naukova dumka, 1979. – 100 s. [in Russian]
Elmaly M. Nadejda Chirli, Ermeni Kypchakcha Dualar Kitabı-Algysh Bitigi [Nadejda Chirli, The Book of Prayers in Armenian Kipchak-The End of Perception] // Turkluk Arashtyrmalary Dergisi. – 2015. – №18. – S. 313–317. [in Turkish]
