Көне түркілік дүниетанымның мақал-мәтелдердегі репрезентациясы
26 41
Кілт сөздер:
мақал-мәтелдер, халық дүниетанымы, фольклор, орта ғасырлық мәтіндер, түркі тілдері, паремиологиялық жүйе.Аңдатпа
Мақаламызда түркі халқының дүниетанымындағы, философиялық ойлау жүйесінің даналық үлгілері ауызекі мәдени ақпаратты берудің тиімді тәсілінің бірі –мақал-мәтелдер арқылы репрезентацияланғандығы сөз болады. Мұндай мәтіндерден еуразиялық дала көшпелілеріне тән даналық философия түйіндері әлем философиясы талаптарымен сабақтасатын синкреттілік табатынын түсінуімізге болады. Міне, осыған орай қазақ халқының сан ғасырлық қордаланған даналығын ұлттық бірегейліктің қалыптасуы мен дамуына қызмет атқаруы тарапынан қарастыру, оны әртүрлі теориялық және практикалық қырларынан талқылау қазіргі жаһандану заманында өзінің өзектілігін арттыра түсері анық. Зерттеуімізге негіз болып отырған ортағасырлық мәтіндерден көрініс табатын мақал-мәтелдерде түркі философиясының негізгі дүниетанымдық сипаты мен халықтың рухани тәжірибесіндегі имманенттілік және мәдениеттердің сұхбаттастығы да айқын көрініс табатыны байқалды. Және де мұндай мақал-мәтелдерде әлемдік әмбебап философиялық категориялардан бөлек түркі халықтарының өзіне ғана тән философиялық түсініктер бар екендігі де мақалада кеңінен сөз болады.Түркі халықтарына ортақ орта ғасыр ескерткіштері тіліндегі мақал-мәтелдер қазіргі түркі халықтарының паремия жүйесінің даму негізінің бастауы екені сөз болады. Мақал-мәтелдер ішінара талданып, көне түркілердің дүниетанымдық ерекшеліктері қарастырылды.
Әдебиеттер тізімі
Бабалар сөзі: Жүзтомдық. Т. 65: Қазақ мақал-мәтелдері. – Астана: Фолиант, 2010. – 488 б.
Григорьян Б.Т. Философская антропология // Буржуазная философия ХХ века. – М.: Политиздат, 1986. – 296 c.
Маслова В.А. Когнитивная лингвистика: учебное пособие. – Минск: Тетра Системе, 2004. – 256 c.
Апресян Ю.Д. Идеи и методы современной структурной лингвистики (краткий очерк). – М.: Просвещение, 1966. – 304 c.
Kalybayeva K., Odanova S., Tymbolova A., Erchozhina S., Musayeva G. Cognitive linguistic analyses of the phraseological units in modern linguistics // XLinguae. – 2020. – Volume 13, Issue 2. – P. 216–224.
Цивьян Т.В. К проблеме построения грамматической модели языка посредника в системе Балканского языкового союза. – М.: Наука, 1966. – 36 c.
Курмангалиева Г.К., Нусипова Г. Философское наследие тюркского мира и актуальные проблемы казахской философии // «Ұлы Даланың жеті қыры және қазақ философиясының өзекті мәселелері» хал. ғыл.-прак. конф. мат. – Алматы: Қазақ университеті, 2019. – Б. 191–199. 8. Қалыбаева Қ.С. Салыстырмалы түркі фразеологиясы. – Алматы: Полиграфия-Сервис и К, 2009. – 256 б.
Yusuf Has Hacib, Kutadgu Bilig / hazırlayan Mustafa S. Kaçalın. – Kültür Eserleri, 345 s. [Electronic resource]. URL: https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/10716,yusufhashacibkutadgubiligmustafakacalinpdf.pdf?0 (date of access: 23.04.2024)
Егеубаев А. Құтты білік. – Алматы: Жазушы, 1986. – 616 б.
Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі. – Алматы: Дайк-Пресс, 2008. – 968 б.
Edîb Ahmed Yüknekî. Atebetü’l-Hakâyık / hazırlayan Serkan Çakmak; editör Hatice Coşkun. 1. baskı. – İstanbul: Yayınevi, 2019. – 231 s.
Қазақ руханияты: тарихи-философиялық және этномәдени негіздер: ұжымдық монография. –Алматы: ҚР БҒМ ҒК ФСДИ, 2013. – 375 б. 14. Baştav S. Sabır Türkleri // Belleten. – 1941. – Cilt: 5 Sayı: 17-18. – S. 53–100.
Ескеева М., Мусабекова У. Эстетический образ тюркской паремической единицы // Neophilology. – 2022. – Vol. 8, №1. – P. 163–168. https://doi.org/10.20310/2587-6953-2022-8-1-163-168
Koşar D., Gürer G.T. Atasözleri Bağlamında Türk Kültüründe Liderlik // Millî Folklor. – 2023. – Cilt 18, Sayı 138. – S. 189–205. https://doi.org/10.58242/millifolklor.1162625
Қашқари М. Түрік сөздігі / Ауд. А.Қ. Егеубай. 1-том. – Алматы: Хант, 1997. – 591 б.; 2-том. – Алматы: Хант, 1997. – 528 б.; 3-том. – Алматы: Хант, 1998. – 600 б.
REFERENCES
Babalar sozі: Juztomdyq. T. 65: Qazaq maqal-matelderі [Word of ancestors: Centenary. Vol. 65: Kazakh proverbs]. – Astana: Foliant, 2010. – 488 b. [in Kazakh]
Grigorian B.T. Filosofskaia antropologia // Burjuaznaia filosofia XX veka. [Philosophical anthropology // Bourgeois philosophy of the twentieth century]. – M.: Politizdat, 1986. – 296 s. [in Russian]
Maslova V.A. Kognitivnaia lingvistika [Cognitive linguistics]: uchebnoe posobie. – Minsk: Tetra Sisteme, 2004. – 256 s. [in Russian]
Apresian Iu.D. Idei i metody sovremennoi strukturnoi lingvistiki (kratkiy ocherk) [Ideas and methods of modern structural linguistics (a brief outline)]. – M.: Prosveshenie, 1966. – 304 s. [in Russian]
Kalybayeva K., Odanova S., Tymbolova A., Erchozhina S., Musayeva G. Cognitive linguistic analyses of the phraseological units in modern linguistics // XLinguae. – 2020. – Volume 13, Issue 2. – P. 216–224.
Civian T.V. K probleme postroenia grammaticheskoi modeli iazyka posrednika v sisteme Balkanskogo iazykovogo soiuza [On the problem of constructing a grammatical model of the intermediary language in the system of the Balkan Language Union]. – M.: Nauka, 1966. – 36 s. [in Russian]
Kurmangalieva G.K., Nusipova G. Filosofskoe nasledie tiurkskogo mira i aktualnye problemy kazahskoi filosofii [Philosophical heritage of the Turkic world and current problems of Kazakh philosophy] // «Uly Dalanyn jetі qyry jane qazaq filosofiasynyn ozektі maselelerі» hal. gyl.-prak. konf. mat. – Almaty: Qazaq universitetі, 2019. – B. 191–199. [in Russian]
Kalybaeva K.S. Salystyrmaly turkі frazeologiasy [Comparative Turkish phraseology]. – Almaty: Poligrafia-Servis i K, 2009. – 256 b. [in Kazakh]
Yusuf Has Hacib, Kutadgu Bilig / hazırlayan Mustafa S. Kaçalın. – Kültür Eserleri, 345 s. [Electronic resource]. URL: https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/10716,yusufhashacibkutadgubiligmustafakacalinpdf.pdf?0 (date of access: 23.04.2024) [in Turkish]
Egeubaev A. Qutty bіlіk [Kutty bilik]. – Almaty: Jazushy, 1986. – 616 b. [in Kazakh]
Qazaq tіlіnіn tusіndіrme sozdіgі [Dictionary to the Kazakh language]. – Almaty: Daik-Press, 2008. – 968 b. [in Kazakh]
Edîb Ahmed Yüknekî. Atebetü’l-Hakâyık [Atebatul-Hakayik] / hazırlayan Serkan Çakmak; editör Hatice Coşkun. 1. baskı. – İstanbul: Yayınevi, 2019. – 231 s. [in Turkish]
Qazaq ruhaniaty: tarihi-filosofialyq jane etnomadeni negizder [Kazakh spirituality: historical-philosophical and ethno-cultural foundations]: ujymdyq monografia. – Almaty: QR BGM GK FSDI, 2013. – 375 b. [in Kazakh] 14. Baştav S. Sabır Türkleri // Belleten. – 1941. – Cilt: 5 Sayı: 17-18. – S. 53–100. [in Turkish]
Eskeeva M., Musabekova U. Esteticheskiy obraz tiurkskoi paremicheskoi edinicy [Aesthetic image of the Turkic paremic unit] // Neophilology. – 2022. – Vol. 8, №1. – P. 163–168. https://doi.org/10.20310/2587-6953-2022-8-1-163-168 [in Russian]
Koşar D., Gürer G.T. Atasözleri Bağlamında Türk Kültüründe Liderlik [Leadership in Turkish Culture in the Context of Proverbs] // Millî Folklor. – 2023. – Cilt 18, Sayı 138. – S. 189–205. https://doi.org/10.58242/millifolklor.1162625 [in Turkish]
Qashqari M. Turіk sozdіgі [Turkish dictionary] / Aud. A.Q. Egeubai. 1-tom. – Almaty: Hant, 1997. – 591 b.; 2-tom. – Almaty: Hant, 1997. – 528 b.; 3-tom. – Almaty: Hant, 1998. – 600 b. [in Kazakh]
