ARAP HARFLİ ÇOK DİLLİ SÖZLÜKLERDE MOĞOLCA ASKERÎ TERMİNOLOJİ
Anahtar Kelimeler:
Batı Orta Moğolca, Türkçe, Söz Varlığı, Askerî TerminolojiÖzet
- yüzyılda başlayan Moğol fetih hareketiyle birlikte Moğolca, dönemin “öğrenilmesi gereken” dillerinden olmuş ve bu sebeple dönem sözlükçülerinin kaleme aldığı Mukaddimetü’l-Edeb, Kitâb Hilyetü’l-insân ve Helbetü’l-lisân (İbni Mühennâügati), Resuli Sözlüğü, Şâmilü’l-Luga ve Kitâb-ı Mecmû-ı Tercümân-ı Türkî ve Acemî ve Mugalî gibi eserlerde kendine yer bulmuştur. Bu makalede, söz konusu sözlüklerin Moğolca söz varlığı içerisindeki askerî terminoloji tespit edilmiş; aynı sözlüklerdeki Türkçe karşılıklarıyla mukayeseli olarak tartışılarak Batı Orta Moğolca ile Türkçe askerî terminoloji arasındaki ortaklık ve ayrılıklar gösterilmiştir. Arap harfli Moğolca sözlüklerde Moğolca savaş araç-gereç adları şu şekilde geçmektedir: bulau “gürz, topuz”, dūlγan “başlık”, hesi “sap; kılıç sapı”, ildü “kılıç”, jida “süngü”, kituγa “bıçak”, kögürge “davul”, moγodaq “kör kılıç; kör bıçak”, qalqan “kalkan”, qudqa “bıçak”, qui “kın”, ququ “bıçak”, quyaq “zırh”, tuγ “tuğ, sancak”. Bozkır halklarının en önemli savaş araç-gereçlerinin başında gelen ok ve okçulukla ilgili kelimeler, Arap harfli Moğolca sözlüklerde çok geniş bir şekilde verilmiştir: aqsau qurman “okluk kemeri”, bariūl “yay kabı”, demiren “ok ucu”, erekebči “yüksük”, kerčėsün “yiv, çentik”, kiriš “yay kirişi”, köbči “yay kirişi”, numun “yay”, ödün “ok tüyü”, qodali “kemik uçlu ok”, qor “okluk, sadak”, qorumsaqa “okluk, sadak”, quldasun “yay tozu”, sumun “ok”. Ok ve okçulukla ilgili kelimeler arasında Türkçe demiren “ok ucu” ve kiriš “yay kirişi” kelimeleri dikkat çekicidir. Bu kelimelerden kiriš “yay kirişi” ile Moğolca eş anlamlısı olan köbči “yay kirişi” kelimesi birlikte verilmiştir. Sonuç olarak özellikle Memluk-İlhanlı sahalarında etkili olan Moğolcanın 13-14. yüzyıllarda, özellikle askerî terminoloji yönünden de Türkçeyi hem etkilediği hem de Türkçeden etkilendiğini söylemek mümkündür.
Referanslar
Gül, Bülent (2015). Orta Asya’dan Anadolu’ya Moğol Yayılımının Dilsel Sonuçları. Türkbilig, Sayı 2015/30: 187–200.
Poppe, Nicholas (2016), Moğol Yazı Dilinin Grameri (Çev. Günay Karaağaç), Ankara: TDK Yayınları.
İm → Kilisli Rıfat (1340) [1922]. Kitâb Hilyetü’l-insân ve Helbetü’l-lisân. İstanbul.
Tmen → Gerhard Doerfer, (1963-1975), Türkische und mongolische Elemente im Neupersischen I-IV, Akademie der Wissenschaften und der Literatur, Veröffentlichungen der orientalischen Kommission 19, Wiesbaden.
Ed → Clauson, Gerard (1972), An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish, Oxford.
Mhhtb → Çoımaa, Ş. ve diğerleri. (2006). Mongol Helnii Helzüin Toli, 1-2 Cilt. Ulaanbaatar.
Tsevel, Ya. (1966). Mongol Helnii Tovç Tailbar Toli. Ulaanbaatar.
Me → Poppe, Nicholas (1938). Mongol’skii Slovar’ Muqaddimat al-Adab. Çast I-II, Moskva-Leningrad.
KS → The King’s Dictionary: The Rasulid Hexaglot: Fourteenth Century Vocabularies in Arabic, Persian, Turkic, Greek, Armenian and Mongol. (2000). Translated by: T. Halasi Kun, Peter B. Golden, L. Ligeti and E. Schütz with essays by Peter B. Golden and Thomas A. Alsen. Leiden-Boston-Köln: Brill.
Lessıng, Ferdinand D. (1966), Mongolian-English Dictionary. Berkeley and Los Angels: University of California Press.
Mutçalı, Serdar (1995). Arapça-Türkçe Sözlük. İstanbul: Dağarcık Yayınları.
Rachewiltz, Igor De (1972). Index to The Secret History of The Mongols. Bloomington: Indiana University.
Melıoranskıy, Platon Mihayloviç (1903). Arab’ Filolog’ o mongolskom’ Yazık’. Tipografia imperatorskoy akademii nauk’.Sanktpeterburg’.
Lessıng, Ferdinand D. (2003), Moğolca-Türkçe Sözlük I-II (Çev. Günay Karaağaç), TDK Yay., Ankara.
KMo.: Klasik Moğolca
MMo.: Modern Moğolca
Schönig, Claus (2000), Mongolische Lehnwörter im Westoghusischen, Wiesbaden: Harrassowitz Verlag.
Lıgetı, Louis. (1962). Un Vocabulaire Mongol D’İstanboul. AOH. Vol. XIV, No 1: 3-99.
Şam. → SAITÔ, Y. (2013). The Mongolian Words in the Quadrilingual Vocabulary Preserved in the Topkapı Palace Museum Library. Current Trends in Altaic Linguistics, Edited by. Kim Juwon and Ko Dongho: Altaic Society of Korea: 305-338.
Ter. → SAITÔ, Y. (2006). Kitâb Majmû’ Turjumân Turkî wa-‘ajamî wa-Muğalî: Text and Index. Kyôto.
