АРАБ ГРАФИКАСЫМЕН ЖАЗЫЛҒАН КӨПТІЛДІ СӨЗДІКТЕРДЕГІ МОҢҒОЛ ӘСКЕРИ ТЕРМИНОЛОГИЯСЫ

Аңдатпа

ХIII ғасырда басталған Моңғол шапқыншылығымен бірге моңғол тілі сол кезеңдегі «үйренуді қажет ететін» тілдердің біріне айналды және осы себепті бұл кезеңдегі  лексиколог ғалымдардың жазған «Мукаддиметүл Адаб», «Китаб Хилуетүл инсан» және «Хелбетүл лисан» (Ибн Мүхенна Лугати), «Ресули» сөздігі, «Шамилүл Лұгат» және «Китаби Меджму» аударма кітабы және «Аджеми» және «Мұғали» секілді шығармаларда өз орнын тапты. Бұл мақала осы сөздіктерде кездесетін моңғол лексикасындағы әскери терминологияны қарастырады; Батыс-Орталық моңғол және түркі әскери терминологиясының ұқсастықтары мен айырмашылықтары да сол сөздіктердегі олардың түркі тіліндегі баламаларын салыстыру арқылы көрсетіледі. Арабша моңғол сөздіктерінде жауынгерлік қару атауларын мынадай  атаулармен берген: булау «күрзі, шоқпар», дюлян «бас киім», хеси «сап; қылыш сабы», илдү «қылыш», жыда «сүңгү», китуя «пышақ», көгүрге «дабыл», мойодағ «соқыр қылыш; соқыр пышақ», қалқан «қалқан», құдқа «пышақ», куйи «қын», куку «пышақ», құйақ «сауыт», түй «ту, байрақ». Дала халықтарының ең маңызды жауынгерлік қаруларының бірі жебе мен садақ  және садақшы кәсібіне қатысты сөздер араб әліпбиіне негізделген моңғол сөздіктерінде кеңінен берілген: ақсау құрман «жебе белдігі», барүл «садақ қабы», демирен «жебе ұшы», ерекебчи «оймақ», керчесүн «ойық, кертік», кириш «адырна», көбчи «адырна», нумун «садақ», өдүн «жебе қауырсыны»,  қодали  «сүйек ұшы бар жебе», қор «жебе, садақ», қорамсақа «жебе, садақ», құлдасун «садақ ұнтағы», сумун «оқ». Жебе мен садақ атуға қатысты сөздердің ішінде түрік тіліндегі демирен «жебе ұшы» және кириш «жебе ұшы» сөздері ерекше берілген. Бұл сөздердің ішінен кириш «адырна» сөзі мен оның моңғолша синонимі көбчү «адырна» сөзі бірге берілген. Қорыта айтқанда, әсіресе, мәмлүк-илханлы аймақтарында ықпалды болған моңғол тілінің ХІІІ­–ХІV ғасырларда, әсіресе, әскери термин тұрғысынан түрік тіліне әсер еткенін және түрік тілінің де әсері болғанын айтуға болады.