Қарахан дәуіріндегі Құран аудармаларындағы діни терминдердің сол кезеңнің сөздік қорына қосқан үлесі және басқа Құран аудармаларымен салыстыру*
Кілт сөздер:
Қарахан дәуіріндегі Құран аудармаларындағы діни терминдердің сол кезеңнің сөздік қорына қосқан үлесі және басқа Құран аудармаларымен салыстыруАңдатпа
Қараханидтер кезінде исламды қабылдаумен бірге бастан кешкен ӛтпелі кезең түрік тілімен қатар түрік мәдениеті тұрғысынан да бетбұрыс болды. Түріктер исламға үлкен мән беріп, құрмет кӛрсетті. Сондықтан олар Исламның таралуында маңызды рӛл атқарды. Исламды жақсырақ түсіну, жүзеге асыру және таратуға арналған зерттеулердің бірі – түріктердің тарихи кезең еңбектерінің бірі саналатын Құран аудармасы. Сӛздердің тікелей түрік тіліне ауысуы арқылы жасалған бұл аудармалар түрік тілінің тарихи кезеңдерінің сӛздік қорын және сӛздердің мағыналық байлығын қадағалауымыз үшін маңызды дереккӛздер болып табылады. Бір қызығы, бұл аудармаларда Құранды жақсы түсіну үшін діни терминдерді мүмкіндігінше түрік сӛздерімен аударуға мән берілген. Діни терминдерді түрік сӛздерімен аудару әрекеті бізге шығармалар табылған кезеңнің сӛздік қорындағы сӛздердің мағыналық байлығын кӛрсетеді. Бұл зерттеуде Қарахан, Хорезм және Кӛне Оғыз түрік кезеңдерін білдіретін Құран аудармалары сканерленіп, еңбектердегі діни терминдер салыстырылады. Зерттеу үшін Қараханид түрік дәуірін білдіретін Джон Райланд кітапханасындағы Түрік-Ислам ӛнері мұражайының кӛшірмесі мен Райландтар кӛшірмесі, Хорезм түрік дәуірін білдіретін Сүлеймения кітапханасы Хекимоглу Али Паша кӛшірмесі және Кӛне Оғыз түріктерін білдіретін Құран аралық аудармасының біздің дәуіріміздегі 1401 жылғы данасы таңдалды. Зерттеуде әдіс ретінде артефакттарды сканерлеу және салыстыру әдістері қолданылды. Осылайша Құранда үш түрлі кезеңде бекітілген сӛздердің қай кезеңде қандай сӛздермен аударылғаны салыстырмалы түрде ашылады. Бұл зерттеу арқылы түрік тілінің осы үш тарихи кезеңінде бір мақсатта жасалған Құран аудармаларындағы діни сӛздердің аударма техникасының ұқсастықтары мен айырмашылықтарын анықтау кӛзделеді. Онымен қоса, бұл кезеңдегі ӛтпелі кезеңде түрік сӛздеріндегі мағыналық ӛзгерістері де ашылады.
Әдебиеттер тізімі
Ünlü, S. Ġlk Türkçe Kur‘an Tercümelerine Göre Esmâ-i Hüsnâ, Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, C.16, S.2, 2007: s. 215-285.
GüneĢ, T. Rylands Nüshası Kur‘an Tercümesine Göre Türkçe‘nin Unutulan Soyut Kelimeleri, Dede Korkut Türk Dili ve Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, S.7, 2015: s. 61-68.
Ata, A. Karahanlı Türkçesi: Türkçe İlk Kur’an Tercümesi (Rylands Nüshası), Giriş, Metin, Notlar, Dizin. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları., 2004.
ArgunĢah, M. ve Yüksekkaya Sağol, G. Harezm, Karahanlıca, Harezmce, Kıpçakça Dersleri, Ġstanbul: Kesit Yayınları, 2012.
Ünlü, S. Türk İslam Eserleri Müzesi Kur’an Tercümesi (235-450v), YayınlanmamıĢ doktora tezi, Ankara: Hacettepe Üniversitesi, 2004.
Kök, A. Türk İslam Eserleri Müzesi Kur’an Tercümesi (1-235v), YayınlanmamıĢ doktora tezi, Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2004.
Yüksekkaya Sağol, G. Harezm Türkçesi Satır arası Kur’an Tercümesi, Sözlük, Sources of Oriental Languages and Literatures 26, Turkish Sources XXIII, Harvard UniversityThe Department of Near Eastern Languages and Civilizations, 1995.
Küçük, M. Eski Anadolu Türkçesi Dönemine Ait Satır arası İlk Kur’an Tercümesi. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2014.
Arat, R. Rahmeti. Kutadgu Bilig III İndeks, Ġstanbul: TKAE Yay.,1979.
Arat, R. Rahmeti. Atebetü’l-Hakayık, Ankara: TDK Yay., 2006.
Ercilasun, A. Bican ve Akkoyunlu, Ziyat. Dîvânu Lugâti’t-Türk, (Giriş-Metin-Çeviri-Notlar-Dizin), Ankara: TDK Yay., 2014.
Tekin, ġinasi. Uygurca Metinler I, Kuansi im pusar (Ses İşiten İlâh), vap hua ki atlıg nom çeçeki sudur (saddharmapundarika-sūtra), Erzurum: TDK Yay.,1960.
Yüksekkaya Sağol, G. Harezm Türkçesi Satır arası Kur’an Tercümesi, Metin, Sources of Oriental Languages and Literatures 21, Turkish Sources XIX, Harvard UniversityThe Department of Near Eastern Languages and Civilizations, 1993.
