ТҮРКІ ХАЛЫҚТАРЫНДАҒЫ ТАБУ СӨЗДЕР МЕН ТЫЙЫМДАР
Кілт сөздер:
табу, әдет-ғұрып, магия, ат қою, тыйым, тәрбие, сенімАңдатпа
Мақалада табу терминінің қалыптасуы, түркі халықтарындағы табудың мифтік, дәстүрлік, діни сенімдер, әдет-ғұрыптар тұрғысынан әртүрлі ерекшеліктері қарастырылады. Табу ұғымын кеңінен қарастырып зерттеген шетел ғалымдары Ж. Фрезер, А.А. Реформацкий, П. Гиро, А.И. Иванов, С.П. Нестеров, Г.П. Снесаревтің пікірлері негізге алына отырып, ғалымдардың табу жөніндегі түрлі ғылыми көзқарастарына сипаттама беріледі, сонымен қатар, түркі халықтарында қалыптасқан табудың тікелей сеніммен, тыйыммен байланысы қарастырылады. Түркі халықтарындағы табудың қалыптасқан түрлері және ғалымдардың табу және тыйыммен байланысты жазған зерттеулеріне сүйене отырып, түркі халқындағы әдет-ғұрып, діни сенімге байланысты қалыптасқан табудың ұқсастықтары мен айырмашылықтары салыстырмалы түрде қарастырылады. Табу мен тыйым сөздер бір-бірімен байланысты қалыптасқан ұғымдар. Тыйым – халықтың тәлім-тәрбие, үлгі-өнеге, ақыл-кеңес берудегі тәрбие құралдарының бірі болып саналады. Ал, табу әдет-ғұрып, діни сенім негізінде қалыптасқан ережелер жиынтығы. Табу да, тыйым сөздер де ұрпақтан ұрпаққа жалғасып келе жатқан ғасырлар мұрасы, атадан балаға аманат болып табылатын үлгі-өнеге. Мақала соңында қазақ халқы мен түркі халықтарындағы сақталған тыйым мен табу түрлеріне қатысты және жануар, өсімдік, адам атауларына байланысты пайда болған табу сөздердің ерекшеліктері мен тыйым сөздер төңірегінде топтастырулар жасап ұсындық.
Әдебиеттер тізімі
Абасилов А. Әлеуметтік лингвистика сөздігі. –Алматы: «Асыл кітап», 2016. –168 б.
Құрманбайұлы Ш., Исақова С., Мизамхан Б., Әлімбек Г., Мамырбекова Г., Боранбаев Д. Қазақ тілінің кірме сөздер сөздігі. –Алматы: «Ұлттық аударма бюросы», 2019. –596 б.
Savaş H. “Türk Efsanelerinde Karşılaşılan Tabuların Tasnifine Dair Bir Deneme”, Uluslararası Afro-Avrasya Araştırmaları Dergisi, 2017. cilt 2, sayı 4, s. 163–174,
Реформатский А.А. Введение в языковедение. –М., «Аспект Пресс», 2005. –536 с.
Словарь иностранных слов. –Москва: «Русский язык», 1979. –627 с.
Arslan Erol H. “Tabu ve Kelimelerin Anlam Alanlarına Etkisi”, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı, sayı 2, 2002. s. 35–56. 2017.
Болғанбайұлы Ә., Қалиұлы Ғ. Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы мен фразеологиясы. Оқу құралы. –Алматы: «Санат», 1997. –256 б.
Жанұзақов Т. Қазақ тілінің сөздігі. –Алматы: «Дайк-Пресс» 1999. –776 б.
Оrozоbayev M., Moldalieva N. “Kırgızcadaki Kurt (Börü) ile İlgili Örtmece Kelimeler”, Насettepe Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları, sayı 32, 23–38 s. 2020.
Ұзақбаева С. Қазақ халық педагогикасы. –Алматы: «Глобус», 2013. –468 б.
Ахметов Ә. Түркі тіліндегі табу мен эвфемизмдер. –Астана: «Ғылым баспасы», 2015. –204 б.
Омарұлы Қ. Әке. –Алматы: «Балауса», 1994. –448 б.
Момышұлы Б. Ұшқан ұя. –Алматы: «Ата-мұра», 2003. –10 б.
Арғынбаев Х. Қазақтың отбасылық дәстүрлері . –Алматы: «Қайнар», 2005. –216 б.
Güngör A. “Tabu-Örtmece (Euphemizm) Sözler Üzerine”, Erzurum A.Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 2006. sayı 29, s. 73–74.
Türkeri Z. “Uygur Halk İnançları ve Yasak-Örtmece Üzerine”, Akademik Dil ve Edebiyat Dergisi, 2019, cilt 3, sayı 2, s. 309–319
Killi Yılmaz G. “Saha Türkçesinde Ayı İle İlgili Örtmece Söz Varlığı”, Türkbilig, 2017, sayı 33, s. 25
Фромкин В., Родман Р., Хаймс Н. Тіл біліміне кіріспе. –Алматы: «Ұлттық аударма бюросы», 2018. –608 б.
Ахметов Ә. Түбі түркі өркениет. –Алматы: «Арыс», 2009. –344 б.
Кенжеахметұлы С. Ұлттық әдет-ғұрыптың беймәлім 220 түрі. –Алматы: «Санат», 1998. –256 б.
References
Abasılov A. Áleýmettіk lıngvıstıka sózdіgі. –Almaty: «Asyl kіtap», 2016. –168 b.
Qurmanbaıuly Sh., Isaqova S., Mızamhan B., Álіmbek G., Mamyrbekova G., Boranbaev D. Qazaq tіlіnіń kіrme sózder sózdіgі. –Almaty: «Ulttyq aýdarma bıýrosy», 2019. –596 b.
Savaş H. “Türk Efsanelerinde Karşılaşılan Tabuların Tasnifine Dair Bir Deneme”, Uluslararası Afro-Avrasya Araştırmaları Dergisi, 2017. cilt 2, sayı 4, s. 163–174,
Reformatskıı A.A. Vvedenıe v ıazykovedenıe. –M., «Aspekt Press», 2005. –536 s.
Slovar ınostrannyh slov. –Moskva: «Rýsskıı ıazyk», 1979. –627 s.
Arslan Erol H. “Tabu ve Kelimelerin Anlam Alanlarına Etkisi”, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı, sayı 2, 2002. s. 35–56. 2017.
Bolǵanbaıuly Á., Qalıuly Ǵ. Qazіrgі qazaq tіlіnіń leksıkologııasy men frazeologııasy. Oqý quraly. –Almaty: «Sanat», 1997. –256 b.
Januzaqov T. Qazaq tіlіnіń sózdіgі. –Almaty: «Daık-Press» 1999. –776 b.
Orozobayev M., Moldalieva N. “Kırgızcadaki Kurt (Börü) ile İlgili Örtmece Kelimeler”, Nasettepe Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları, sayı 32, 23–38 s. 2020.
Uzaqbaeva S. Qazaq halyq pedagogıkasy. –Almaty: «Globýs», 2013. –468 b.
Ahmetov Á. Túrkі tіlіndegі tabý men evfemızmder. –Astana: «Ǵylym baspasy», 2015. –204 b.
Omaruly Q. Áke. –Almaty: «Balaýsa», 1994. –448 b.
Momyshuly B. Ushqan uıa. –Almaty: «Ata-mura», 2003. –10 b.
Arǵynbaev H. Qazaqtyń otbasylyq dástúrlerі . –Almaty: «Qaınar», 2005. –216 b.
Güngör A. “Tabu-Örtmece (Euphemizm) Sözler Üzerine”, Erzurum A.Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 2006. sayı 29, s. 73–74.
Türkeri Z. “Uygur Halk İnançları ve Yasak-Örtmece Üzerine”, Akademik Dil ve Edebiyat Dergisi, 2019, cilt 3, sayı 2, s. 309–319
Killi Yılmaz G. “Saha Türkçesinde Ayı İle İlgili Örtmece Söz Varlığı”, Türkbilig, 2017, sayı 33, s. 25
Fromkın V., Rodman R., Haıms N. Tіl bіlіmіne kіrіspe. –Almaty: «Ulttyq aýdarma bıýrosy», 2018. –608 b.
Ahmetov Á. Túbі túrkі órkenıet. –Almaty: «Arys», 2009. –344 b.
Kenjeahmetuly S. Ulttyq ádet-ǵuryptyń beımálіm 220 túrі. –Almaty: «Sanat», 1998. –256 b.
