ESKİ TÜRKÇE METİNLERDE ÇİN’İ ADLANDIRMAK: tabgaç/tavgaç, kitań ve çin üzerine notlar
Anahtar Kelimeler:
Eski Türkçe, tabgaç/tavgaç, kitań, çin, adbilimi, kökenbilimiÖzet
Türklerin en eski komşusu ve düşmanı olan Çinliler, Türk kültüründe derin izleri bırakmış milletlerin başında gelmektedir. Hanedanlar halinde yönetilen Çinliler için Eski Türkçe metinlerde geçen adlandırmalar da dönemlere göre farklılık göstermektedir. Bu adlandırmalardan en sık kullanılanları tabgaç/tavgaç, kitań ve çin kelimeleridir. Bu kelimelerden ilk ikisi Türk Kağanlığı, üçüncüsü ise kısmen Eski Uygur döneminden itibaren Eski Türkçe metinlerde kendilerine yer bulmaktadır.
VI. yüzyıldan XIII. yüzyıla kadar süren Eski Türkçe döneminde I. Türk Kağanlığı (Köktürk), II. Türk Kağanlığı (Kutluk), Orhun Uygur Kağanlığı, Kansu Uygur Hanlığı, Hoço Uygur Hanlığı, Türk Hakanlığı (Karahanlı), Batı Türk Hakanlığı ve Doğu Türk Hakanlığı devletleri hüküm sürmüş olup; bu dönemin Çin tarihindeki muadilleri Güney Kuzey Hanedanları (420–581/589), Sui Hanedanı (581–618), Tang Hanedanı (618–907), Beş Hanedan On Krallık (907–960) ve Song Hanedanı (960–1279)’dır. Bu sebeple Eski Türkçe metinlerde geçen Çin’le ilgili adlandırmalarda kast edilen, metnin dönemine bağlı olarak bu Çin hanedanlarından biri olmalıdır.
Bu çalışmada tabgaç/tavgaç, kitań ve çin kelimelerinden hareketle Eski Türkçedeki Çinlilerle ilgili adlandırmaların kökenleri, türevleri ve kullanımları üzerinden metin esaslı değerlendirmeler yapılacaktır.
Referanslar
Akar, Ali (2020). Bilge Tonyukuk Yazıtı. İstanbul: Ötüken.
Akar, Ali (2022). Kül Tigin Yazıtı. İstanbul: Ötüken.
Alyılmaz, Cengiz (2021). Bilge Tonyukuk Yazıtları. Ankara: Türk Dil Kurumu.
Arat, Reşit Rahmeti (1979). Kutadgu Bilig. III İndeks. (Haz.: Kemal Eraslan, Osman Fikri Sertkaya, Nuri Yüce). İstanbul: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü.
Arat, Reşit Rahmeti (1998). Kutadgu Bilig. II Çeviri. (7. Baskı). Ankara: Türk Tarih Kurumu.
Arat, Reşit Rahmeti (1999). Kutadgu Bilig. I Metin. (4. Baskı). Ankara: Türk Dil Kurumu.
Arat, Reşit Rahmeti (2006). Edib Ahmed B. Mahmud Yükneki. Atebetü’l-Hakayık. (3. Baskı). Ankara: Türk Dil Kurumu.
Aydemir, Hakan (2013). Die alttürkische Xuanzang-Biographie IX. Nach der Handschrift von Paris, Peking und St. Petersburg sowie nach dem Transkript von Annemarie v. Gabain ediert, übersetzt und kommentiert. Wiesbaden: Harrassowitz Verlag.
Aydın, Erhan (2017). Orhon Yazıtları. Köl Tegin, Bilge Kağan, Tonyukuk, Ongi, Küli Çor. İstanbul: Bilge Kültür-Sanat.
Aydın, Erhan (2019). Sibirya’da Türk İzleri. Yenisey Yazıtları. İstanbul: Kronik.
Aydın, Erhan (2019). Türklerin Bilge Atası Tonyukuk. İstanbul: Kronik.
Aydın, Erhan (2021). Uygur Yazıtları. İstanbul: Bilge Kültür-Sanat.
Balcı, Tuğba Gökçe (2021). Tabgaçlar. Bozkırdan Çin Tahtına. İstanbul: Kronik.
Barat, Kahar (2000). The Uygur -Turkic Biography of the Seventh-Century Chinese Buddhist Pilgrim Xuanzang. Ninth and Tenth Chapters. Bloomington, Indiana: Indiana University.
Bayat, Fuzuli; Aliyeva, Minara (2020). Eski Türkçe Sözlük. İstanbul: Ötüken.
Caferoğlu, Ahmet (1993). Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü. (3. Baskı). İstanbul: Enderun.
Dietz, Siglinde; Ölmez, Mehmet; Röhrborn, Klaus (2015). Die alttürkische Xuanzang-Biographie V. Nach der Handschrift von Paris und St. Petersburg sowie nach dem Transkript von Annemarie v. Gabain ediert, übersetzt und kommentiert. Wiesbaden: Harrassowitz Verlag.
Eberhard, Wolfram (1996). Çin’in Şimal Komşuları. (Çev. Nimet Uluğtuğ). Ankara: Türk Tarih Kurumu.
Eberhard, Wolfram (2000). T’o-pa ve Şa-t’o Devletlerinin Haricî Münasebetleri. (Çev. Eşref Bengi Özbilen). İstanbul: Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı.
Eraslan, Kemal (2012). Eski Uygur Türkçesi Grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu.
Ercilasun, Ahmet Bican (2016). Türk Kağanlığı ve Türk Bengü Taşları. İstanbul: Dergâh.
Ercilasun, Ahmet Bican (2020). Başlangıçtan Yirminci Yüzyıla Türk Dili Tarihi. (21. Baskı). Ankara: Akçağ.
Ercilasun, Ahmet Bican; Akkoyunlu Ziyat (2014). Kâşgarlı Mahmud. Dîvânu Lugâti’t-Türk. Giriş-Metin-Çeviri-Notlar-Dizin. Ankara: Türk Dil Kurumu.
Ergin, Muharrem (1970). Orhun Âbideleri. İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı.
Franke, Herbert (2009). Kitan ve Cürçenler: Mançurya Ormanlarının Sakinleri. (Çev. İsenbike Togan). Erken İç Asya Tarihi. (Edt.: Denis Sinor). İstanbul: İletişim, 538-553.
Gabain, Annemarie von (2000). Eski Türkçenin Grameri. (Çev.: Mehmet Akalın). (3. Baskı). Ankara: Türk Dil Kurumu.
Hazai, Georg; Zieme, Peter (1970). Fragmente der uigurischen Version des “Jin’gangjing mit den Gāthās des Meister Fu”. Nebst einem Anhang von T. Inokuchi. Berliner Turfantexte I. Berlin: Akademie Verlag.
Kane, Daniel (2009). The Kitan Language and Script. Leiden-Boston: Brill.
Kasai, Yukiyo (2011). Der alttürkische Kommentar zum Vimalakirtinirdeśa-Sūtra. Berliner Turfantexte XLIII. Turnhout: Brepols.
Kaya, Ceval (1994). Uygurca Altun Yaruk. Giriş, Metin ve Dizin. Ankara: Türk Dil Kurumu.
Kırilen, Gürhan (2016). Tüyu Hunlar ve Tabgaçlar. Ankara: Gece Kitaplığı.
Kormuşin, Igor (2017). Yenisey Eski Türk Mezar Yazıtları. Metinler ve İncelemeler. Ankara: Türk Dil Kurumu.
Li, Yong-Sŏng (2019). Yazıtlarda Adı Geçen Uzak Doğu Devletleri: Kore Hanedanı, Kuzey Çin Hanedanları, Moğol Toplulukları. Oğuz-Türkmen Araştırmaları Dergisi (OTAD), III/2: 87-105.
Mert, Osman (2009). Ötüken Uygur Dönemi Yazıtlarından Tes - Taryat - Şine Us. Ankara: Belen.
Mert, Osman (2015). Köli Çor Yazıtı ve Anıt Mezar Kompleksi. Erzurum: Atatürk Üniversitesi.
Otkan, Pulat (2020). Tabgaçlar. Toplum ve Ekonomi. İstanbul: Ötüken.
Ölmez, Mehmet (1994). Hsüan-Tsang’ın Eski Uygurca Yaşamöyküsü. VI. Bölüm. Doktora Tezi. Ankara: Hacettepe Üniversitesi.
Ölmez, Mehmet (2012). Orhon-Uygur Hanlığı Dönemi Moğolistan’daki Eski Türk Yazıtları. Metin-Çeviri-Sözlük. Ankara: BilgeSu.
Ölmez, Mehmet (2018). Uygur Hakanlığı Yazıtları. Ankara: BilgeSu.
Ölmez, Mehmet; Röhrborn, Klaus (2001). Die alttürkische Xuanzang-Biographie III. Nach der Handschrift von Paris, Peking und St. Petersburg sowie nach dem Transkript von Annemarie v. Gabain. Wiesbaden: Harrassowitz Verlag.
Röhrborn, Klaus (1971). Eine uigurische Totenmesse. Text, Übersetzung, Kommentar. Berliner Turfantexte II. Berlin: Akademie Verlag.
Röhrborn, Klaus (1991). Die alttürkische Xuanzang-Biographie VII. Nach der Handschrift von Leningrad, Paris und Peking sowie nach dem Transkript von Annemarie v. Gabain. Wiesbaden: Otto Harrassowitz.
Röhrborn, Klaus (1996). Die alttürkische Xuanzang-Biographie VIII. Nach der Handschrift von Paris, Peking und St. Petersburg sowie nach dem Transkript von Annemarie v. Gabain. Wiesbaden: Harrassowitz Verlag.
Şen, Abdullah (2004). Uigurische Sprachdenkmäler’den Seçme Uygur Hukuk Belgeleri. Yüksek Lisans Tezi. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
Şirin, Hatice (2016). Eski Türk Yazıtları. Söz Varlığı İncelemesi. Ankara: Türk Dil Kurumu.
Şirin, Hatice (2019). Kül Tigin Yazıtı. Notlar. (2. Baskı). İstanbul: Bilge Kültür-Sanat.
Tekin, Şinasi (1993). Uygurca Metinler I. Kuanşi İm Pusar (Ses İşiten İlah). Vap ḥua ki atlıġ nom çeçeki sudur (saddharmapuŋḍarīka-sūtra). Ankara: Türk Dil Kurumu.
Tekin, Talat (2003). Orhon Türkçesi Grameri. İstanbul: Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi.
Tekin, Talat (2010). Orhon Yazıtları. (4. Baskı). Ankara: Türk Dil Kurumu.
Tezcan, Semih (1974). Das uigurische Insadi-Sūtra. Berliner Turfantexte III. Berlin: Akademie Verlag.
Tezcan, Semih (1975). Eski Uygurca Hsüan Tsang Biyografisi. X. Bölüm. Ankara.
Vér, Márton (2019). Old Uyghur Documents Concerning the Postal System of the Mongol Empire. Berliner Turfantexte XLIII. Turnhout: Brepols.
Wilkens, Jens (2021). Handwörterbuch des Altuigurischen. Altuigurisch - Deutsch – Türkisch // Eski Uygurcanın El Sözlüğü. Eski Uygurca - Almanca - Türkçe. Göttingen: Universitätsverlag Göttingen.
Yıldırım, Kürşat (2017). Bir Zamanlar Türk İdiler. Türk Kökenli Çin Aileleri. İstanbul: Ötüken.
Zieme, Peter (2005). Magische Texte des uigurischen Buddhismus. Mit 208 Abbildungen auf 97 Tafeln. Berliner Turfantexte XXIII. Turnhout: Brepols.
