ҚАЗАҚ ДҮНИЕТАНЫМЫНДАҒЫ БАЗАЛЫҚ КОНЦЕПТІЛЕРДІҢ ТІЛДІК КӨРІНІСІ
Кілт сөздер:
базалық концепт, жыраулық мәтін, бейнелі фреймдер, ой-схемалар, жалғыздық, жекелік.Аңдатпа
Бұл мақаланың мақсаты – қазақ дүниетанымындағы базалық концептілердің поэтикалық тілдегі көрінісіне талдау жасау. Ол үшін тілдік дерек ретінде жыраулық дәстүр туғызған көркем мәтіндерді пайдаландық.
Концепт, біріншіден, жалпы адамзаттың, осы тілде сөйлеуші жеке адамның мәдени тәжірибесіне, білім қоры мен дағдысына байланысты; екіншіден, концепт көрінетін нақты контекске тәуелді. Концептінің кейбір мүмкіндіктерін, адресат арқылы қабылдануын контекст белгілі бір жағдайда шектеуі де мүмкін. Сонда концепт арқылы берілетін менталды таным кейде тілдің шеңберінен де шығып кетеді. Бұл жерде контекстің тасасындағы «тілден тыс мағына» іске қосылады. Концептосфера жасауда жазушылар (ақындар), фольклор жеткізушілер, жеке кәсіп иелері мен діни сословие өкілдері басты рөл атқарады деген пікірлер де бар. Тілдің байлығы «сөздік қордың» көлемімен ғана емес, концептуалдық әлемнің, концептуалдық аяның байлығымен де өлшенеді. Неліктен қазақ тілінде көп сөздер термин жасауға, жаңа сөз жасауға бейім емес. Біздің ойымызша, оның себебі ол сөздердің семантикасында құлыпталған таным аясы өте кең, салмағы ауыр да күрделі, ал терминдер нақтылық пен бірмағыналылықты талап етеді.
Концепт пен сөз мағынасының арақатынасын айқындау семантикалық талдау мен концептуалдық талдаудың ерекшеліктері арқылы да көрінеді. Себебі жеке сөздің семантикасын түсіндіру концептуалдық талдаумен іргелес, бірақ екі талдаудың нәтижелері екі түрлі: егер біріншісі сөздің семантикалық құрлымын жасауға, сөздің денотативтік, сигнификативтік, коннотативтік мағыналарын нақтылауға арналса, концептуалдық талдау белгілі бір тілдік таңбада жинақталған жалпылама концептілерді көрсетеді, таңбаның табиғатын белгілі когнитивтік құрылымда айқындайды. Семантикалық талдау сөзді түсіндіріп, анықтауға қызмет етсе, концептуалдық талдау дүниені тануға бағытталады. Сондықтан біздің зерттеуімізде жыраулар тіліндегі базалық концептілер жекеленген сөздердің семантикалық өрісінен де өзге, ұлттық таным мен «білімдік аяны» танытатын мәдени мәтіндер аясында талданады.
Әдебиеттер тізімі
Нерознак В.П. Теория словесности: старая и новая парадигмы. В кн.: Русская словесность. От теории словесности к структуре текста. Антология. / под ред. проф. В.П. Нерознака. – М.: Academia, 1997. – С. 5–8.
Фрумкина Р.М. Концептуальный анализ с точки зрения лингвиста и психолога (концепт, категория, прототип) // Научно-тех. информация. РАН ИНиТИ. – 1992. – №3. – С. 20–33.
Вежбицкая А. Язык, культура, познание. – Москва: Русские словари, 1996. – 446 с.
Аскольдов С.А. Концепт и слово. В кн.: Русская словесность. От теории словесности к структуре текста. Антология / под ред. проф. В.П. Нерознака. – М.: Academia, 1997. – С. 267–280.
Лихачев Д.С. Концептосфера русского языка // Известия РАН. Серия литературы и языка. – 1993. – Т. 52. – №1. – С. 3–9.
Колесов В.В. Концепт культуры: образ – понятие – символ // Вестник СПбГУ. Сер.2. – СПб., 1992. Вып. 3. – №16. – C. 3–40.
Телия В.Н. Русская фразеология (семантические, прагматические, лингвистические аспекты). – М.: Язык русской культуры, 1996. – 283 с.
Попова З.Д., Стернин И.А. Понятие «концепт» в лингвистических исследованиях. – Воронеж, 1999. – 280 с.
Степанов Ю.С. Константы: Словарь русской культуры. – М.: Школа «Языки русской культуры», 1997. – 824 с.
Тіл таңбалы ақындар / Құрастырған Қ. Жылқышыұлы. Т. 1. – Ақтау: Printing House, 2016. – 432 б.
Жаманбаева Қ. Тіл қолданысының когнитивтік негіздері: эмоция, символ, тілдік сана. – Алматы: Ғылым, 1998. – 137 б.
Қайыртпай кеткен Қашаған. – Алматы: Жазушы, 2011. – 432 б.
Тіл таңбалы ақындар / Құрастырған Қ. Жылқышыұлы. Т. 2. – Ақтау: Printing House, 2016. – 432 б.
Бес ғасыр жырлайды. Т 1. – Алматы: Жазушы, 1989. – 384 б.
Қондыбай С. Қазақ мифологиясына кіріспе. – Алматы: Зерде, 1999. – 303 б.
Өмірәлиев Қ. Оғыз қаған эпосының тілі. – Алматы: Ғылым, 1988. – 271 б.
Қазақ тілінің сөздігі. – Алматы: Дайк-Пресс, 1999. – 773 б.
