Орал-Поволжье қыпшақ тілдеріндегі «шебер-кәсіпқойлар» тобының мифологиялық кейіпкерлерінің халық терминологиясы (башқұрт тілі материалында)
Кілт сөздер:
Башқұрт мифологиясы, ұсталар, қолөнершілер, мифологиялық персонаждар, терминология.Аңдатпа
Мақалада Орал-Поволжье қыпшақ тілдеріндегі «кәсіби шеберлер» тобының
мифологиялық кейіпкерлерінің терминдері сипатталған (башқұрт тіліндегі материал
негізінде). Сөздіктерге, фольклорлық және көркем шығармаларға сүйене отырып, негізгі, кең
таралған және жергілікті терминдер белгіленеді. Түркі халықтарының халық мәдениетінде
белгілі бір білім саласындағы мамандар болып табылатын «білгір адамдар» тобы тіркелген.
Мұндай маман-шеберлерді башқұрттар «оҫта», «оҫталар» – 'шебер, шеберлер, шеберлер';
«һөнәрсе», «һөнәрселәр», «һөнәрмән», «һөнәрмәндәр» – 'маман, мамандар, қолөнерші,
қолөнершілер, шебер, шеберлер'; «кәсепсе», «кәсепселәр» – 'қандай да бір кәсіппен, іспен
айналысатын адам, қандай да бір кәсіппен, қолөнермен айналысатын адамдар' деп атайды.
Кез келген шеберді, маманды сипаттайтын кең мағынасы бар аталған терминдердің ішінде
оҫта сөзі бар, оны тек термин ретінде ғана емес, сонымен қатар басқа атаулардың
анықтамасымен де қолдануға болады. Ср.: «оҫта'» – шебер, шебер', «оҫта һөнәрсе» – 'шебер-
қолөнерші', «оҫта кәсепсе» – 'шебер қолөнерші, кәсіпші, қандай да бір кәсіппен айналысатын
маман'. Мақалада Орал-Поволжье қыпшақ тілдеріндегі «шебер-кәсіпқойлар» тобының
мифологиялық персонаждарының халық терминологиясы башқұрт тілі материалында
қарастырылады. Мифологиялық кейіпкерлерімен байланысты терминологияны қарастыру
барысында аталған сөздер мен олардың пайда болуы қазіргі түркі тілдерінің көпшілігінде
тіркелгені, аталған терминнің түркі, оның ішінде башқұрт тілінде де түпкіліктігі туралы
қорытынды жасалады.
Әдебиеттер тізімі
Башҡорт халыҡ ижады. 1-се т. Йола фольклоры.– Өфө, 1995.
Сравнительно-историческая грамматика тюркских языков. Лексика. – М., 1997.
Экспедиция материалдары–2003: Йылайыр районы. – Өфө, 2006.
Дыбо А.В. Этимологический словарь тюркских языков. Т. 9 (дополнительный): этимологический словарь базисной лексики тюркских языков. – Астана, 2013.
Әхмәтьянов Р.Г. Татар теленең этимологик сүзлеге. Ике томда. – Казан: Мәгариф-Вакыт, 2015.
Севортян Э.В. Этимологический словарь тюркских языков. Общетюркские основы на гласные. – М., 1974.
Древнетюркский словарь. – Л.: Наука, 1969. 8. Башҡорт халыҡ ижады. VIII т. Эпос: иртәктәр һәм эпик ҡобайырҙар / Яуаплы редактор Р. Бикбаев. – Өфө: Китап, 2006. – 492 б.
Кондыбай С. Казахская мифология. Краткий словарь. – Алматы: Нурлы алем, 2005. 10. Хисамитдинова Ф.Г. Словарь башкирской мифологии. – Уфа: ИИЯЛ УНЦ РАН, 2011. – 164 с. 11. Большой казахско-русский словарь / Тажутов А. – Алма-Ата, 1998. 12. Киргизско-русский словарь. Кыргызча-орусча сөздүк. В двух книгах / Сост. К.К. Юдахин. Около 40000 слов. – М., 1965.
Хисамитдинова Ф.Г. Мифологический словарь башкирского языка. – М: Наука, 2010.
Металл и металлические предметы в башкирской мифологии // Вестник истории, литературы, искусства. Т. 10. М., 2015, С. 151–168.
Традиционное мировозрение тюрков Южной Сибири. Знак и ритуал. – Новосибирск: Нака. Сиб. отделение, 1990.
Мамин-Сибиряк Дм.Н. Байгуш // Путеводный огонек. – М., 1906. 17. Иҙеүкәй менэн Мораҙым. Вариант 1 / Башҡорт халыҡ ижады: 8-се том. Эпос: иртәктәр hәм эпик ҡобайырҙар. – Өфө, 2006. 492 б.
