«КОДЕКУС КУМАНИКУС» ЕСКЕРТКІШІ ТІЛІНДЕГІ НАНЫМ-СЕНІМДЕРГЕ ҚАТЫСТЫ ЛИНГВОМӘДЕНИ БІРЛІКТЕРДІҢ ТАНЫМДЫҚ СИПАТЫ
Кілт сөздер:
лингвистика, лингвомәдениет, лингвокогнитив, мистика, наным-сенім, этномәдениет, тілдік бірлік.Аңдатпа
Мақалада Орта ғасырлық «Кодекус Куманикус» қыпшақ жазба ескерткішінде кездесетін наным-сенімдерге қатысты лингвомәдени бірліктердің танымдық сипаты қарастырылған. Наным-сенімдер – белгілі бір халықтың өмірі, мәдениеті, салт-дәстүрі, дүниеге көзқарасымен тығыз байланысты қалыптасатын рухани түсініктер болып табылды. Мақаланың негізгі мақсаты – аталған ескерткіш тілінде көрініс тапқан наным-сенімдерге қатысты тіл бірліктерінің лингвомәденитанымдық сипатын және олардың түркі халықтарына тән ортақ сабақтастығын ашу.
Мақалада дала өркениетінде қалыптасқан лингвомәдени бірліктердің бүгінгі күнде көрініс табуы айқындалып, нақты мысалдар арқылы олардың этномәдени, лингвокогнитивтік сипаттары анықталды. Уақыт өткен сайын адам баласының таным-түсінігі толысып, өзіне дейінгі мұраларды жинақтап, зерттеу қажеттілігі артады. Жазба ескерткіш тілін антропоөзектілік парадигма тұрғысынан зерттеу, ескерткіш мәтініне лингвистикалық талдау жасау маңыздылығы жоғары.
Мақалада түркілік таным мен тілдік санадан туындаған тәңірлік наным-сенімді білдіретін Teŋir (тәңір), kök (көк) сөздерінің және baqčï (бақсы), qam (сиқыршы), qam qatïn (сиқыршы қатын), rämillik (пал ашу), bügü (әулие), kešenä (кесене), qurɤan (қорған), sïn (сынтас) сияқты мистикалық танымнан туындаған тілдік бірліктердің концептуалды-семантикалық сипаты қарастырылды. Сонымен қатар, yulduzčï (жұлдызшы), ay (ай), kun (күн), yulduz (жұлдыз), yаy (жай тасы), yayšï (жайшы), sazaɤan (айдаһар-найзағай) сынды космонимдердің лингвомәдени сипаты айқындалады.
Әдебиеттер тізімі
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Боранбаев С. Түркі және қыпшақ тілінің туыстығы туралы жинақ. – Шымкент: Нұрлы әлем, 2005. – 115 б.
Манкеева Ж.А. Қазақ тіліндегі этномәдени атаулардың танымдық негіздері. – Алматы: Жібек жолы, 2008. – 365 б.
Древнетюркский словарь. – Астана: Ғылым, 2016. – 708 с.
Қашқари М. Түрік сөздігі. – Алматы: «Таймас» баспа үйі, 2007. – 592 б.
Кляшторный С.Г. Мифологические сюжеты в древнетюркских памятниках. Тюркологический сборник. – М.: Наука, 1981. – 192 c.
Көмеков Б., Анарбаев Қ. «Кодекус Куманикус» қыпшақтардың тарихи-мәдени ескерткіші (ХІІІ-ХIV ғғ.): монография. – Алматы: Нұр-Сұлтан, 2020. – 336 б.
Қазақ әдеби тілінің сөздігі. Т.14. – Алматы: Дәуір, 2011. – 956 б.
Гаркавец А. Кодекус куманикус. – Алматы: Баур, 2015. – 1344 с.
Күлтегін. Тоныкөк. – Астана: Аударма, 2022. – 96 б.
Гүлсевин Г., Құлбарақ С. «Күлтегін», «Білге қаған» және «Тоныкөк» жырларындағы ортақ мoтивтер: көне түркілік дүниетаным бейнесі // Тurkic Studies Journal. – 2022. – №3. – Б. 58–70.
Қазақ әдеби тілінің сөздігі. Т.8. – Алматы: Дәуір, 2011. – 744 б.
Pansat Zh., Khalikova N. Semantic Features of Color in Emotional, Expressive Words: The Concept of «Blue» in the Kazakh Language // International Journal of Society, Culture and Language. – 2023. – Vol. 11, 2. – P. 85–93. https://doi.org/10.22034/ijscl.2023.556420.2676
Кеңесбаев І. Фразеологиялық сөздік. – Алматы: Арыс, 2007. – 800 б.
Айдаров Ғ. Тоникуқ ескерткішінің (VIII ғасыр) тілі. – Алматы: Қазақстан, 2000. – 120 б.
Қаржаубайұлы С. Тас кітаптың құпиясы. – Алматы: Арыс, 2019. – 384 б.
Қазақ әдеби тілінің сөздігі. Т.10. – Алматы: Дәуір, 2011. – 752 б.
Диалектологиялық сөздік. – Алматы: Арыс, 2017. – 800 б.
Қазақ әдеби тілінің сөздігі. Т.13. – Алматы: Дәуір, 2011. – 752 б.
Сыздық Р. Сөздер сөйлейді. – Алматы: Дәуір, 2009. – 369 б.
Қазақ әдеби тілінің сөздігі. Т.7. – Алматы: Дәуір, 2011. – 752 б.
Қазақ әдеби тілінің сөздігі. Т.2. – Алматы: Дәуір, 2011. – 744 б.
Қазақ әдеби тілінің сөздігі. Т.4. – Алматы: Дәуір, 2011. – 744 б.
Анарбаев Қ.С. Ұлы Дала көшпелі тайпаларының көне және орта ғасырлық наным-сенімдеріндегі тарихи сабақтастық мәселесі («Кодекс Куманикус» (ХІІІ-XIV ғ. басы) жазба ескерткіші материалдары бойынша) // Türkoloji. Haziran 24.065.2013;(64). – Б. 104–110. 2604997 (dergipark.org.tr) 24. Қадашева Қ., Асанова Ұ.О., Мырзаханова А.Қ. Түркі халықтарының дәстүрлі тәрбие жүйесіндегі фольклордың рөлі // Ясауи университетінің хабаршысы. – 2019. – №2 (112). – Б. 91–100.
Қазақ әдеби тілінің сөздігі. Т. 5. – Алматы: Дәуір, 2011. – 752 б.
REFERENCES 1. Boranbaev S. Turkі jane qypshaq tіlіnіn tuystygy turaly jinaq [Collection on the kinship of the Turkic and Kipchak languages]. – Shymkent: Nurly alem, 2005. – 115 b. [in Kazakh] 2. Mankeeva J.A. Qazaq tіlіndegі etnomadeni ataulardyn tanymdyq negіzderі [Cognitive foundations of ethno-cultural names in the Kazakh language]. – Almaty: Jіbek joly, 2008. – 365 b. [in Kazakh] 3. Drevnetiurkski slovar [Ancient Turkic dictionary]. – Astana: Gylym, 2016. – 708 s. [in Russian] 4. Qashqari M. Turіk sozdіgі [Turkish dictionary]. – Almaty: «Taimas» baspa uiі, 2007. – 592 b. [in Kazakh] 5. Kliashtornyi S.G. Mifologicheskie siujety v drevnetiurkskih pamiatnikah. Tiurkologicheski sbornik [Mythological subjects in ancient Turkic monuments. The Turkological collection]. – M.: Nauka, 1981. – 192 s. [in Russian] 6. Komekov B., Anarbaev Q. «Kodekus Kumanikus» qypshaqtardyn tarihi-madeni eskertkіshі (XІІІ–XIV gg.) [Historical and cultural monument of the Kipchaks “Codecus Kumanicus” (XIII–XIV centuries)]: monografia. – Almaty: Nur-Sultan, 2020. – 336 b. [in Kazakh] 7. Qazaq adebi tіlіnіn sozdіgі [Dictionary of the Kazakh literary language]. T.14. – Almaty: Dauіr, 2011. – 956 b. [in Kazakh] 8. Garkavec A. Kodekus kumanikus [Codecus cumanicus]. – Almaty: Baur, 2015. – 1344 s. [in Russian] 9. Kultegіn. Tonykok [Kultegin. Tonykok]. – Astana: Audarma, 2022. – 96 b. [in Kazakh] 10. Gulsevin G., Qulbaraq S. «Kultegіn», «Bіlge qagan» jane «Tonykok» jyrlaryndagy ortaq motivter: kone turkіlіk dunietanym beinesі [Common motifs in the songs “Kultegin”, “Bilge Kagan” and “Tonykok”: the image of the ancient Turkic worldview] // Тurkic Studies Journal. – 2022. – №3. – Б. 58–70. [in Kazakh] 11. Qazaq adebi tіlіnіn sozdіgі [Dictionary of the Kazakh literary language]. T.8. – Almaty: Dauіr, 2011. – 744 b. [in Kazakh]
Pansat Zh., Khalikova N. Semantic Features of Color in Emotional, Expressive Words: The Concept of «Blue» in the Kazakh Language // International Journal of Society, Culture and Language. – 2023. – Vol. 11, 2. – P. 85–93. https://doi.org/10.22034/ijscl.2023.556420.2676 13. Kenesbaev І. Frazeologialyq sozdіk [Phraseological dictionary]. – Almaty: Arys, 2007. – 800 b. [in Kazakh] 14. Aidarov G. Tonikuq eskertkіshіnіn (VIII gasyr) tіlі [Language of the tonikuk monument (VIII century)]. – Almaty: «Qazaqstan» baspa uiі, 2000. – 120 b. [in Kazakh] 15. Qarzhaubaiuly S. Tas kіtaptyn qupiasy [The mystery of the stone book]. – Almaty: Arys, 2019. – 384 b. [in Kazakh] 16. Qazaq adebi tіlіnіn sozdіgі [Dictionary of the Kazakh literary language]. T.10. – Almaty: Dauіr, 2011. – 752 b. [in Kazakh] 17. Dialektologialyq sozdіk [Dialectological dictionary]. – Almaty: Arys, 2017. – 800 b. [in Kazakh] 18. Qazaq adebi tіlіnіn sozdіgі [Dictionary of the Kazakh literary language]. T.13. – Almaty: Dauіr, 2011. – 752 b. [in Kazakh] 19. Syzdyq R. Sozder soileidі [Words speak]. – Almaty: Dauіr, 2009. – 369 b. [in Kazakh] 20. Qazaq adebi tіlіnіn sozdіgі [Dictionary of the Kazakh literary language]. T.7. – Almaty: Dauіr, 2011. – 752 b. [in Kazakh] 21. Qazaq adebi tіlіnіn sozdіgі [Dictionary of the Kazakh literary language]. T.2. – Almaty: Dauіr, 2011. – 744 b. [in Kazakh] 22. Qazaq adebi tіlіnіn sozdіgі [Dictionary of the Kazakh literary language]. T.4. – Almaty: Dauіr, 2011. – 744 b. [in Kazakh] 23. Anarbaev Q.S. Uly Dala koshpelі taipalarynyn kone jane orta gasyrlyq nanym-senіmderіndegі tarihi sabaqtastyq maselesі («Kodeks Kumanikus» (XІІІ-XIV g. basy) jazba eskertkіshі materialdary boiynsha) [The problem of historical continuity in the ancient and medieval beliefs of the nomadic tribes of the Great Steppe (based on the materials of the written monument “Codecus Cumanicus” (XIII-early XIV centuries)] // Türkoloji. Haziran 24.065.2013;(64). – B. 104–110. 2604997 (dergipark.org.tr) [in Kazakh] 24. Qadasheva Q., Asanova U.O., Myrzahanova A.Q. Turkі halyqtarynyn dasturlі tarbie juiesіndegі folklordyn rolі [The role of folklore in the system of traditional education of the Turkic peoples] // Iasaui universitetіnіn Habarshysy. – 2019. – №2 (112). – В. 91-100. [in Kazakh] 25. Qazaq adebi tіlіnіn sozdіgі [Dictionary of the Kazakh literary language]. T.5. – Almaty: Dauіr, 2011. – 752 b. [in Kazakh]
