АРСЛАН КОЙЧИЕВТІҢ «БАҚСЫ МЕН ШЫҢҒЫС ХАН» РОМАНЫНДАҒЫ ПОСТКОЛОНИАЛДЫ САНА ЖӘНЕ ФОЛЬКЛОРИЗМДЕР ҚОЛДАНЫСЫ
Кілт сөздер:
қырғыз әдебиеті, Шыңғыс хан, роман, фольклоризм, постотаршылдық, дін, аңыз, миф.Аңдатпа
Мақалада қырғыз жазушысы Арслан Койчиевтің «Бақсы мен Шыңғыс хан» романындағы отаршылдық және постотаршылдық көріністерді интерпретациялайтын фольклорлық мотивтердің поэтикалық қызметі қарастырылады. Зерттеудің мақсаты – романда автор қолданған фольклоризмдердің постотаршылдық белгілерді интерпретациялаудағы әдеби-эстетикалық функциясын айқындау.
Ресей империясының шоқындыру саясаты және сталиндік саяси репрессия салдары әлемге билік жүргізген Шыңғыс ханды өздерінің шығу тегімен жақын байланыстыратын халықтар арасында өзара қайшылықтарды күшейтіп, жік-жікке бөлінуіне түрткі болғаны белгілі. Отаршылдық зардабын тартқан ұрпақтар арасында өз ата-бабаларының тарихи қызметіне күмәнмен қарау немесе жоққа шығару, діні, тілі сынды ұлттық құндылықтарын бағаламауы өзінің тарихи және ұлттық бірегейлігінен саналы және бейсаналы түрде алыстауы отаршылдық саясаттың күшеюіне жол ашқан болатын. Бұл үдеріс қазіргі посткеңестік қоғамдардан да байқалады.
Сонымен қатар, аталған роман дискурсынан Кеңес Одағы кезеңінде адамдар ататегіне жалғанған қосымшаларды орыс тіліне негіздеп қолдануы мен дінді – халықтың санасын улайтын апиын ретінде насихаттауы сынды саясат көріністері қарастырылады. Аталған романда автор қырғыз бен қазақ халқының мәдениетіндегі қайтыс болған ата-бабаға арнап күмбезді мола тұрғызу рәсімінің ұлттық-этнографиялық ерекшелігін көрсетуге басымдық береді. Роман контексін зерттеу барысында герменевтикалық, психологиялық, салыстырмалы-типологиялық, антропологиялық әдістер арқылы түркі халықтарының жыр-аңыздарында кездесетін рудың ілкі атасы саналған зооантропоморфты (марал, бұғы, аққу, бөрі, қыран) аң-құстардың желеп-жебеуші қызметін одан кейінгі кезеңде Көк тәңірі, әруақ культі, бақсылық өнер сынды мистикалық тылсым күш иелерінің ығыстырғаны анықталды. Мақала авторы туындыда отаршылдық және постотаршылдық белгілердің фольклоризмдер арқылы бейнелену тәсілдеріне жан-жақты назар аударады.
Әдебиеттер тізімі
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Frantz F. Black skin, White masks. – London: Pluto Press, 1986. – 232 p.
Bryan T. Orientalism, Postmodernism and Globalism. – London and New York: Routledge, 1994. – 244 р.
Койчиев А. Бакшы менен Чынгыс хан. – Бишкек: Турар, 2016. – 484 б.
Ыбыраев Ш. Қазақтың ғұрыптық фольклоры. – Нұр-Сұлтан: Л.Н. Гумилев атындағы ЕҰУ, 2021. – 254 б.
Бабалар сөзі: Жүзтомдық. Т. 60: Тарихи жырлар. – Астана: Фолиант, 2010. – 448 б.
Басилов В.Н. Культ святых в исламе. – М.: Мысль, 1970. – 144 с.
Потапов Л.П. Алтайский шаманизм. – Ленинград: Наука, 1991. – 319 с.
Уәлиханов Ш. Алтышаһарға сапар. – Алматы: Атамұра, 2006. – 304 б.
Қондыбай С. Әруақ хақында // Рух-мирас. – 2004. – №1. – Б. 33–45.
Матыжанов К. Отбасы ғұрып фольклоры: филол. ғыл. док. ... автореф. – Алматы, 2004. – 50 б.
Қашқари М. Алып Ер Тоңға // Аңыз адам. – 2014. – №23. – Б. 8.
Батырханов Ғ. Шоқындыру саясатының шырғалаңдары // Қазақ тарихы. – 2006. – №4. – Б. 37–38.
Мырзахметов М. Қазақ қалай орыстандырылды? – Алматы: Атамұра – Қазақстан, 1993. – 128 б.
Нестеров С.П. Конь в культах тюркоязычных племен Центральной Азии в эпоху средневековья. – Новосибирск: Наука, 1990. – 143 с.
Dilek I. Kült Kavramı ve Söz Kültü // Bilig. – 2020. – № 95. – S. 47–77.
Ахметова Г.М. С. Раевтың «Жанжаза» және Т. Нұрмағанбетовтың «Періштелердің өлімі» романдарындағы фольклорлық ұғымдар қызметі» // Ясауи университетінің хабаршысы. – 2023. – №2 (128). – Б. 101–112.
Ania L. Colonialism-Postcolonialism. – London: Routledge, 1998. – 263 р.
Мағауин М. Шыңғыс ханның ең негізігі мұрагері – қазақ халқы // Аңыз адам. – 2017. – №1. – Б. 20.
REFERENCES
Frantz F. Black skin, White masks. – London: Pluto Press, 1986. – 232 p.
Bryan T. Orientalism, Postmodernism and Globalism. – London and New York: Routledge, 1994. – 244 р.
Koichiev A. Bakshy menen Shyngys han [Baksy and Genghis Khan]. – Bishkek: Turar, 2016. – 484 b. [in Kyrgyz]
Ybyraev Sh. Qazaqtyn guruptyq folklory [Kazakh ritual folklore]. – Nur-Sultan: L.N. Gumilev atyndagy EUU, 2021. – 254 b. [in Kazakh]
Babalar sozі: Juztomdyq [The word of the ancestors: A hundred volumes]. – Astana: Foliant, 2010. T. 60: Tarihi jyrlar. – 448 b. [in Kazakh]
Basilov V.N. Kult sviatyh v islame [The Cult of Saints in Islam]. – M.: Mysl, 1970. – 144 s. [in Russian]
Potapov L.P. Altaiskiy shamanizm [Altai shamanism]. – Leningrad: Nauka, 1991. – 319 s. [in Russian]
Ualihanov Sh. Altyshaһarga sapar [Trip to Altyshahar]. – Almaty: Atamura, 2006. – 304 b. [in Kazakh]
Qondybai S. Aruaq haqynda [About ghosts] // Ruh-miras. – 2004. – №1. – B. 33–45. [in Kazakh]
Matyjanov K. Otbasy guryp folklory [Family ritual folklore]: filol. ғyl. dok. ... avtoref. – Almaty, 2004. – 50 b. [in Kazakh]
Qashqari M. Alyp Er Tonga [Giant Er Tongа] // Anyz adam. – 2014. – № 23. – B. 8. [in Kazakh]
Batyrhanov G. Shoqyndyru saiasatynyn shyrgalandary [The Challenges of Baptism Policy] // Qazaq tarihy. – 2006. – №4. – B. 37–38. [in Kazakh]
Myrzahmetov M. Qazaq qalai orystandyryldy [How was Kazakh Russified?]. – Almaty: Atamura – Qazaqstan, 1993. – 128 b. (in Kazakh)
Nesterov S.P. Kon v kultah tiurkoiazychnyh plemen Centralnoi Azii v epohu srednevekovia [The horse in the cults of the Turkic-speaking tribes of Central Asia in the Middle Ages]. – Novosibirsk: Nauka, 1990. – 143 s. [in Russian]
Dilek I. Kult Kavramy ve Soz Kultu [The Concept of Cult and the Cult of Words] // Bilig. – 2020. – № 95. – S. 47–77. [in Turkish]
Ahmetova G.M. S. Raevtyn «Janjaza» jane T. Nurmaganbetovtyn «Perіshtelerdіn olіmі» romandaryndagy folklorlyq ugymdar qyzmetі» [The Function of Folklore Concepts in the Novels of S.Raev «Zhanzhaza» and T.Nurmaganbetov «Death of Angels»] // Iasaui universitetіnіn habarshysy. – 2023. – №2(128). – B. 101–112. [in Kazakh]
Ania L. Colonialism-Postcolonialism. – London: Routledge, 1998. – 263 р.
Magauin M. Shyngys hannyn eң negіzgі muragerі – qazaq halqy [The primary heir of Genghis Khan is the Kazakh people] // Anyz adam. – 2017. – №1. – B. 20. [in Kazakh]
