ҚАЗІРГІ АЙТЫСТАҒЫ САТИРА МЕН ЮМОРДЫҢ ҚОҒАМДЫҚ-ӘЛЕУМЕТТІК СИПАТЫ
Кілт сөздер:
айтыс, сатира, юмор, қоғам, ақын, сарказм.Аңдатпа
Бұл мақалада әлемдік әдебиет дәстүрімен үндес, ортақ белгілері бар сатира мен юмор жанрының тарихын, қалыптасу жолдарын, өзіндік ерекшеліктерін талдауға арналған зерттеу еңбектеріне шолу жасалады. Қазіргі айтыс өнеріндегі сатира мен юмор мәселесінің орны, даму үрдісі, зерттеуші ғалымдардың ғылыми-теориялық пікірлері мен тұжырымдары жан-жақты сараланады. Әрі бұл тұжырымдар мен пікірлер қазіргі айтыскер ақындардың сөз дестелері негізінде зерделенеді. Атап айтқанда, Мұхамеджан Тазабеков пен Айтмұхамбет Исақовтың, Мұхамеджан Тазабеков пен Шынарбек Қабиевтың, Мэлс Қосымбаев пен Мұхамеджан Тазабековтың, Есенқұл Жақыпбеков пен Әселхан Қалыбекованың, Мұхтар Ниязов пен Бекарыс Шойбековтың, Бекарыс Шойбеков пен Жансая Мусинаның айтыстары талданады. Мақалада айтыстардың тақырыптық-идеялық ерекшеліктері, ақындардың көркемдік ерекшеліктері, қолдану шеберліктері айқындалады. Жұптасқан айтыскерлердің тақырыпқа сай юмор мен сатираны ұтымды пайдалануы нақты қайымдасулары барысында айқындалатыны дәлелденеді. Сол сияқты ақындардың көпшілік тыңдарманның көкейінде жүрген, тарихи, саяси, қоғамдық-әлеуметтік, адамзаттық, жаһандық мәні мен маңызы зор мәселелерді бірде ащы сынап сатирамен, енді бірде астарлы әзілмен жеңіл жеткізген сөз оралымдары талданады. Айтыс барысы әр ақынның сахна мәдениеті мен ережелерін ұстануы, көпшілік пен жұптасқан ақынды сыйлау коммуникациясы, айтыс тақырыбын жеткізудегі ой жүйелігі мен сөз тазалығы сараланды.
Әдебиеттер тізімі
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Kenzheahmetuly S. Aitys. Traditional music of Kazakhs // Life and culture of Kazakh people. – Almaty: «Guide to Kazakhstan» Baur Publishing House, 2022. – P. 142–149.
Мұхамеджан Тазабеков пен Айтмұхамбет Исақовтың айтысы. [Электронды ресурс]. URL: https://www.youtube.com/@-aitysamanat (қаралған күні 27.06.2020)
Қалыбекова Ә. Сахарада тұрдым. Сені іздедім. – Шымкент: «Кітап» ЖШС, 2015. – 560 б.
Кәкішев Т. Абайдың сатирасы. Кіт.: Абай тағылымы: Әдеби-сын мақалалар мен зерттеулер / Құраст. Н. Ғабдуллин. – Алматы: Жазушы, 1986. – 89 б.
Корабай С.С. Казахская сатира начала ХХ века: монография. – Алматы: Жібек жолы, 2012. – 132 с.
Ысқақұлы Д. Әдeби cын тaрихы. – Aлмaты: Тaңбaлы, 2012. – 578 б.
Mursalimova N. et all. Kazak halkinin aytis sanati // Motif Akademi Halkbilimi Dergisi. – 2022. – Cilt: 15, Sayı: 38. – P. 469–480. https://dergipark.org.tr/en/download/article-file/2349022
Әлбеков Т. Жетісу ақындары. Зерттеулер. – Алматы: Әдебиет және өнер институты, 2012. – 220 б.
Мурсалимова Н.М., Сманова Е.А. Жетісу ақындар айтысының жиналу тарихы (қолжазбалар негізінде) // Керуен. – 2022. – №2, 75-том. – Б. 193–201.
Seppo Knuuttila. How humour makes a difference // Folklore Electronic Journal of Folklore. – 2010. – №46. – P. 42–48. doi:10.7592/FEJF2010.46.knuuttila
Samson A.C., Zysset S., Huber O. Cognitive humor processing: Different logical mechanisms in non-verbal cartoons: An fMRI study // Social Neuroscience. – 2008. – №3,2. – P. 125–140.
Attfield Robin. Environmental Ethics: A Very Short Introduction. Illustrated edition. – Oxford, United Kingdom; New York: Oxford University Press, 2019. – 160 p. 13. Sadimi H.A. Review of the Satire and Remonstrant Satire-Processing in the Poems by Sayed Hasan Hosseini with an Emphasis on the Collections “Safar Nameh Gerdbad, Boradeha and Noushdaruy-e-Tarhe-Generic” // Propósitos y representaciones. – 2021. – Т. 9. – №1. – e874. http://dx.doi.org/10.20511/pyr2021.v9nSPE1.874
Қазыналы Оңтүстік: Т. 141. Айтыс: Ақындар айтысы. 2-кітап. – Алматы: Нұрлы әлем, 2014. – 328 б.
Қазіргі айтыс. 1-кітап / Құраст. И. Нұрахметұлы, С. Дүйсенғазин. – Астана: Күлтегін, 2004. – 312 б.
REFERENCES
Kenzheahmetuly S. Aitys. Traditional music of Kazakhs // Life and culture of Kazakh people. – Almaty: «Guide to Kazakhstan» Baur Publishing House, 2022. – P. 142–149.
Muhamedjan Tazabekov pen Aitmuhambet Isaqovtyn aitysy. [Electronic resource]. URL: https://www.youtube.com/@-aitysamanat (date of access 27.06.2020)
Qalybekova A. Saharada turdym. Senі іzdedіm [I lived in the Sahara. Looking for you]. – Shymkent: «Kіtap» JShS, 2015. – 560 b. [in Kazakh]
Kakіshev T. Abaidyn satirasy. Kіt.: Abai tagylymy: Adebi-syn maqalalar men zertteuler [Abai's satire. In book: Abay's lessons: literary and critical articles and research] / Qurast. N. Gabdullin. – Almaty: Jazushy, 1986. – 89 b. [in Kazakh]
Korabai S.S. Kazahskaia satira nachala XX veka [Kazakh satire of the early twentieth century]: monografia. – Almaty: Jіbek joly, 2012. – 132 s. [in Russian]
Ysqaquly D. Adebi syn tarihy [History of literary criticism]. – Almaty: Tanbaly, 2012. – 578 b. [in Kazakh]
Mursalimova N. et all. Kazak halkinin aytis sanati [Aytis art of the Kazakh people] // Motif Akademi Halkbilimi Dergisi. – 2022. – Cilt: 15, Sayı: 38. – P. 469–480. https://dergipark.org.tr/en/download/article-file/2349022 [in Turkish]
Albekov T. Jetіsu aqyndary. Zertteuler [Zhetysu poets. Research]. – Almaty: Adebiet jane oner instituty, 2012. – 220 b. [in Kazakh]
Mursalimova N.M., Smanova E.A. Jetіsu aqyndar aitysynyn jinalu tarihy (qoljazbalar negіzіnde) [History of the collection of Zhetysu Akyn aitys (based on manuscripts)] // Keruen. – 2022. – №2, 75-tom. – B. 193–201. [in Kazakh]
Seppo Knuuttila. How humour makes a difference // Folklore Electronic Journal of Folklore. – 2010. – №46. – P. 42–48. doi:10.7592/FEJF2010.46.knuuttila
Samson A.C., Zysset S., Huber O. Cognitive humor processing: Different logical mechanisms in non-verbal cartoons: An fMRI study // Social Neuroscience. – 2008. – №3,2. – P. 125–140.
Attfield Robin. Environmental Ethics: A Very Short Introduction. Illustrated edition. – Oxford, United Kingdom; New York: Oxford University Press, 2019. – 160 p. 13. Sadimi H.A. Review of the Satire and Remonstrant Satire-Processing in the Poems by Sayed Hasan Hosseini with an Emphasis on the Collections “Safar Nameh Gerdbad, Boradeha and Noushdaruy-e-Tarhe-Generic” // Propósitos y representaciones. – 2021. – Т. 9. – №1. – e874. http://dx.doi.org/10.20511/pyr2021.v9nSPE1.874
Qazynaly Ontustіk: T. 141. Aitys: Aqyndar aitysy. [Treasure South: vol. 141. Aitys: aitys of poets]. 2-kіtap. – Almaty: Nurly alem, 2014. – 328 b. [in Kazakh]
Qazіrgі aitys.[Modern aitys]. 1-kіtap / Qurast. I. Nurahmetuly, S. Duisengazin. – Astana: Kultegіn, 2004. – 312 b. [in Kazakh]
