Қазақ халық ертегілеріндегі «ант», «серт», «уәде» концептілерінің прагмалингвистикалық аспектісі
Кілт сөздер:
қазақ халық ертегілері, ант, рухани концепт, мәдени құндылық, сөйлеу актілері, прагматикалық мағына, прагмалингвистикалық аспект.Аңдатпа
Қазақ халқының менталитетіндегі «сөзге беріктік», «бір сөзді болу», «айтқанында тұру» сияқты ұғымдар қазақ халық ертегілерінде көп кездесумен қатар, қазақ қоғамында адамдар арасындағы қарым-қатынасты реттеуде қолданылатын маңызды тілдік бірлік ретінде көрініс табады, өйткені жалпыадамзаттық құбылыс болып саналатын «ант», «серт», «уәде» рухани концептілері қоғамда тұлғалардың арасында сенім мен сендіру сезімдерін қалыптастыру үшін қолданылатын жалпыадамзаттық концептілер болып табылады. Мақалада мәдени мұрамыз болып есептелетін халық ертегілеріндегі «ант», «серт» және «уәде» концептілері прагмалингвистикалық тұрғыдан қарастырылады. Сондай-ақ, авторлар мақалада көшпелі түркі қоғамындағы «ант беру», «серт беру» дәстүрлері мен рәсімдеріне тоқталып, қазақ халық ертегілеріндегі түркі әлемі үшін киелі құндылыққа ие «ант», «серт» және «уәде» рухани концептілеріне талдау жасайды. Зерттеудің нәтижесінде халқымыздың салт-дәстүрі мен мәдени құндылықтарын ұрпақтан-ұрпаққа жеткізуде маңызды рөл атқаратын қазақ халық ертегілеріндегі «ант», «серт» және «уәде» концептілерімен қатар, көшпелі өмір салтында кеңінен қолданылатын құқықтық, магиялық, діни және «саф» этикалық сипаттағы «ант беру», «серттесу» және «уәде беру» рәсімдеріне қатысты тың деректер ұсынылады. Талдау жасалған ертегілердегі «ант беру», «серт беру» және «уәде беру» сөйлеу актілерінің прагматикалық маңызы баяндалып, «ант», «серт» және «уәде» концептілерінің адам мен қоғам арасындағы қарым-қатынастарды реттеудегі рөлінің уақытпен бірге өзгеріп, дамып, қолданылу шеңбері мен стильдік реңкінің өзгеріске ұшырап, семантикалық тұрғыдан сараланғаны ашып көрсетіледі. Сонымен қатар, сөздің семантикалық дамуы адам танымының дамуын көрсете алады деген тұжырым жасалады.
Әдебиеттер тізімі
KAYNAKLAR
Қазақ әдеби тілінің сөздігі. 15 томдық. 1-том / Құраст. Т.Жанұзақ, С.Омарбеков, Ә.Жүнісбек және т.б. – Алматы: Арыс, 2011. – 752 б.
Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі. – Алматы: Дайк-Пресс, 2008. – 967 б.
Қайдар Ә. Қазақтар ана тілі әлемінде (этнолингвистикалық сөздік). І том.– Алматы, Дайк-Пресс, 2009. – 780 б.
Ögel B. Büyük Hun İmparatorluğunun Tarihi. – Аnkara: Türk Dil Kurumu, 2022. – 463 s.
Kök A. Karahanlı Türkçesi Satır Arası Kur'an Tercümesi: Basılmamış Doktora Tezi. Ankara Üniversitesi. – Ankara, 2004. – 794 s.
Kadri N. Türkçe Yemin İfadeleri Üzerine Toplumdilbilimsel Bir İnceleme: Basılmamış Doktora Tezi. Dicle Üniversitesi. – Diyarbakır, 2013. – 131 s.
Бейхай С. Қазақ мәдениетінің тарихы. – Алматы: Дәуір, 2001. – 551 б.
Durmuş İ. Türk Kültür Çevresinde Ant // Milli Folklor. – 2021. – №84. – S. 97–106.
İnan A. Eski Türklerde ve Folklarda Ant // Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi. – 1948. – Cilt 6, Sayı 4. – S. 279–290.
Кенжалиев З. Қазақ әдет-ғұрып құқығының материалдары. – Алматы: Жеті жарғы, 1996. – 208 б.
Мағауин М. Аласапыран. – Алматы: Жазушы, 1988. – 828 б. 12. Кекілбаев Ә. Үркер. – Алматы: Жазушы, 1981. – 582 б.
Avezov M. Folklor Yazıları / Çev. A. Çınar. – Ankara: Bitig Yayınları, 1997. – 305 s.
Әбжет Б.С. Қолжазба қорларында сақталған қазақ ертегілерін тізімге алу, жариялаудың ғылыми маңыздылығы // Ясауи университетінің хабаршысы. – 2021. – №3 (121). – Б. 7–15. https://doi.org/10.47526/habarshy.v3i121.729
Қоңыратбаев Ә. Қазақ фольклорының тарихы. – Алматы: Ана тілі, 2011. – 288 б.
Бабалар сөзі. Жүз томдық. 76-том. Новеллалық ертегілер. – Астана: Фолиант, 2011. – 432 б.
Бабалар сөзі: Жүз томдық. 77-том. Сатиралық ертегілер. – Астана: Фолиант, 2011. – 400 б.
Balabekova К., Otarbekova Zh et al. Concepts in folktales – Manifestations of embodied worldviews // Xlinguae. – 2022. – Volume 15 Issue 4. – P. 18–27. DOI: 10.18355/XL.2022.15.04.02
Тойшанұлы А. Ант. [Elektronik kaynak]. URL: https://egemen.kz/article/110680-ant (Erişim 21.02.2021)
Suyerkul B., Kurmanali A. vd. Teaching somatic idioms during the corona crisis (based on historical and literary texts) // Xlinguae. – 2021. – Volume 14, Issue 1. – P. 81–90. DOI:10.18355/XL.2021 21. Қайдар Ә. Халық даналығы. – Алматы: Тоғанай Т, 2004. – 560 б.
REFERENCES
Qazaq adebi tilinin sozdigi. 15 tomdyq. 1-tom [Dictionary of the Kazakh literary language. 15 volumes. Volume 1] / Qurast. Т. Januzak, S. Omarbekov, A. Junisbek jane t.b. – Almaty: Arys, 2011. – 752 b. [in Kazakh]
Qazaq tilinin tusindirme sozdigi [Explanatory Dictionary of the Kazakh language]. – Almaty: Daik Press, 2008. – 967 b. [in Kazakh]
Qaidar A. Qazaqtar ana tili aleminde (etnolingvistikalyq sozdik) [Kazakhs in the Native Tongue World (ethnolinguistic dictionary). Vol. І]. – Almaty: Daik-Press, 2009. – 780 b. [in Kazakh]
Ogel B. Buyuk Hun Imparatorlugunun Tarihi [History of Great Hun Empire]. – Аnkara: Turk Dil Kurumu, 2022. – 463 s. [in Turkish]
Kok A. Karahanly Turkchesi Satyr Arasy Kur'an Tercumesi [Karakhanid Turkish Interlinear Quran Translation: Unpublished Doctoral Thesis]. Ankara Universitesi. – Ankara, 2004. – 794 s. [in Turkish]
Kadri N. Turkche Yemin Ifadeleri Uzerine Toplumdilbilimsel Bir Injeleme [A Sociolinguistic Study on Turkish Oath Expressions: Unpublished Doctoral Thesis]. Dijle Universitesi. – Diyarbakir, 2013. – 131 s. [in Turkish] 7. Beihai S. Qazaq madenietinin tarihy [History of Kazakh Culture]. – Almaty: Dauir, 2001. – 551 b. [in Kazakh]
Durmush I. Turk Kultur Chevresinde Ant [Oath in the Turkish Cultural Circle] // Milli Folklor. –2021. – №84. – S. 97–106. [in Turkish]
Inan A. Eski Turklerde ve Folklarda Ant [Oath in Ancient Turks and Folklore] // Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi. – 1948. – Cilt 6, Sayı 4. – S. 279–290. [in Turkish]
Kenjaliev Z. Qazaq adet-quryp quqygynyn materialdary [Materials of Kazakh Сustomary Law]. –Almaty: Jeti Jargy, 1996. – 208 б. [in Kazakh]
Маgauin М. Аlasapyran [Аlasapyran [Turmoil]]. – Аlmaty: Jazushy, 1988. – 828 b. [in Kazakh] 12. Kekilbayev A. Urker [Urker [The Pleiades]]. – Аlmaty: Jazushy, 1981. – 582 b. [in Kazakh]
Auezov M. Folklor Yazylary [Folklore Writings]. – Ankara: Bitig Yaiynlary, 1997. – 305 s. [in Turkish]
Abjet B.S. Qoljazba qorlarynda saqtalgan qazaq ertegіlerіn tіzіmge alu, jarialaudyn gylymi manyzdylygy [The Scientific Significance of the Search and Publication of Kazakh Fairy Tales Preserved in Manuscripts] // Iasaui universitetіnіn habarshysy. – 2021. – №3 (121). – B. 7–15. https://doi.org/10.47526/habarshy.v3i121.729
Qоnyratbaev A. Qazaq folklorynyn tarihy [History of Kazakh Folklore]. – Аlmaty: Аna tili, 2011. – 288 b. [in Kazakh]
Babalar sozi: Juz tomdyq. 76-tom. Novellalyq ertegiler [The Words of Ancestors: 100 Volumes. Volume 76. Novel Tales]. – Аstana: Foliant, 2011. [in Kazakh] – 432 pages.
Babalar sozi: Juz tomdyq. 77-tom. Satiralyq ertegiler [The Words of Ancestors: 100 Volumes. Volume 77. Satirical Tales]. – Аstana: Foliant, 2011.– 400 b. [in Kazakh]
Balabekova К., Otarbekova Zh et al. Concepts in folktales – Manifestations of embodied worldviews // Xlinguae. – 2022. – Volume 15 Issue 4. – P. 18–27. DOI: 10.18355/XL.2022.15.04.02
Тоishanuly А. Аnт [Oath]. [Electronic resource]. URL: https://egemen.kz/article/110680-ant (Electronic resource) (date of access 21.02.2021) [in Kazakh]
Suyerkul B., Kurmanali A. vd. Teaching somatic idioms during the corona crisis (based on historical and literary texts) // Xlinguae. – 2021. – Volume 14, Issue 1. – P. 81–90. DOI:10.18355/XL.2021 21. Qaidar A. Halyq danalygy [Folk Wisdom]. – Аlmaty: Тoganai Т, 2004. – 560 b. [in Kazakh]
