Қазақ мақал-мәтелдеріндегі ұлттық код
Кілт сөздер:
ұлттық тіл, ұлттық код, мақал-мәтел, мәдениет, рухани құндылық, ұлттық жад, ұлттық құндылық, ұлттық мінез.Аңдатпа
Халықтың ғасырлар бойғы мәдени, тарихи ақпараттарын бойына сақтаған
мақал-мәтелдер – ұлттық код ретінде халықтың рухани құндылықтарының бірі. Мақалмәтелдер – халықтың көне дәуірінен бастап бүгінгі күніне дейін жалғасын тауып келе жатқан ең құнды сөз өнерінің бір түрі. Сан ғасырлық тарихы бар халықтың мәдениеті, рухани байлығы, дүниетанымы ұрпақтан-ұрпаққа тілі арқылы жететіні белгілі. Яғни әрбір ұлттың шынайы бейнесі мен оның болмыс-бітімі сол ұлттың тілі негізінде ұрпақ жадында
сақталады. Олай болса, лингвомәдениеттің негізгі ұғымдарының бірі – лингвомәдени кодты,
ұлттық кодты тануға, этнос жайлы ақпараттарды оқуға мүмкіндік беретін негізгі құрал деп
қарастыра аламыз. Қазақ халқының ұлттық құндылықтарын бойына жинаған мақалмәтелдерді ұлттық мәдени код ретінде тану – мақаланың басты мақсаты. Мақалада қазақ халқының паремиологиялық жүйесіндегі тілдік бірліктердің этномәдени, танымдық мазмұны сараланып, мақал-мәтелдер ғасырлар бойғы ақпарат таңбаларының жиынтығы ретінде талданады. Тіл білімінде антропоөзектік ғылыми парадигма адам, тіл және мәдениеттің өзара байланысын зерделей келе, тілді сол тіл қызмет ететін қоғаммен, әлеуметтік ортамен, жалпы халықтың жылдар бойы жинақтаған тәжірибесімен, ғасырлық тарихымен, таным әлемімен, салт-дәстүрімен байланыстыра қарастырады. Антропоөзектік парадигма – тілдің адамның таным-түсінігіне, мәдениетіне әсерін, қалай қызмет ететінін анықтау мәселелерін шешуді көздейтін ғылым саласы. Әлемнің ұлттық-мәдени бейнесін тануда мақал-мәтелдерді зерттеу нысаны ретінде алу – тіл білімінің өзекті мәселелерінің бірі. Ұлттық код – халықтың тілінде, дәстүрі мен әдет-ғұрпында, ұлттық мінезінде, мәдениеті мен әдебиетінде сақталған. Әсіресе, халықтың таным-түсінігі мен дүниетанымынан, жалпы өмір сүру салтынан хабар беретін мақал-мәтелдер дүниенің ұлттық суретінің ерекшеліктерін танытады. Қазақ халқының ежелден-ақ мәдени-рухани болмысы ізгілікпен, парасаттылықпен, даналықпен ерекшеленген. Ұлттық кодта ізгілік, ізеттілік, адалдық, мейірімділік, тәлім мен тәрбие, рухани-адамгершілік құндылықтарды ұстану молынан қамтылған. Қазақ халқына тән ұлттық код ежелден-ақ парыз бен әділдікті бойына жинақтаған. Сол себепті де әлемнің тілдік бейнесін танып, ұлттық кодты анықтауда мақал-мәтелдердің тілдік табиғатын жүйелі зерттеу халықтың мәдени болмыс-бітімін, табиғатын зерттеумен тығыз байланысты.
Әдебиеттер тізімі
Махмұт Қашқари «Түрік тілінің сөздігі» (Диуани лұғат-ит-түрік). 3 томдық шығармалар
жинағы / ауд., алғы сөзі мен ғыл. түсінікт. жазған А. Егеубай. – Алматы: Хант, 1997. – 595 б.
Баласағұн Ю. Қутадгу билиг. – Алматы: Жазушы, 1986. – 264 б.
Уалиханов Ш. Көп томдық шығармалар жинағы. – Алматы: Толағай групп, 2010. – 376 б.
Байтұрсынұлы А. Қазақ тіл білімінің мәселелері / Құраст. Ғ. Әнес. – Алматы: Абзал-Ай, 2013. –
б.
Қайдар Ә.Т. Халық даналығы. – Алматы: Тоғанай Т, 2004. – 560 б.
Нұрмаханов А. Түркі фразеологиясы. – Алматы: Ғылым, 1998. – 270 б.
Түймебаев Ж., Ескеева М., Сағидолда Г. «Мәңгілік Ел» идеясын дамытудың лингвистикалық
негізі. – Алматы: Қазығұрт, 2017. – 360 б.
Мырзахметов М. Мәңгілік елдің ұлттық коды // Ақиқат. – 2018. – №8. – Б. 72–86.
Үрімова Р. Қазақ тілінің аймақтық мақал-мәтелдері мен фразеологизмдерінің этноқұрылымдық
сипаты: автореф. ... филол. ғыл. канд. – Алматы, 2009. – 37 б.
Смағұлова Г. Паремиядағы гендерлік мәселелер // Ш.Уалиханов атындағы Көкшетау
мемлекеттік университетінің Хабаршысы. Филология сериясы. – 2017. – №4. –Б. 198–202.
Манкеева Ж. Қазақ тіліндегі этномәдени атаулардың танымдық негіздері. – Алматы: Жібек
жолы, 2008. – 356 б.
Динаева Б. Қазақ мақал-мәтелдерінің прагма-когнитивтік аспектісі: монография. – Астана: Қазақ
гуманитарлық-заң университеті, 2013. – 160 б.
Mahmut Qashqari Turіk tіlіnіn sozdіgі (Diuani lugat-it-turіk) [Dictionary of the Turkish language]. 3
tomdyq shygarmalar jinagy / aud., algy sozі men gyl. tusіnіkt. jazgan A. Egeubai. – Almaty: Hant,
– 595 b. [in Kazakh]
Balasagun Iu. Qutadgu bilig [Qutadgu bilig]. – Almaty: Jazushy, 1986. – 264 b. [in Kazakh]
Ualihanov Sh. Kop tomdyq shygarmalar jinagy [Collection of multi-volume works]. – Almaty: Tolagai
grupp, 2010. – 376 b. [in Kazakh]
Baitursynuly A. Qazaq tіl bіlіmіnіn maselelerі/ [Problems of Kazakh linguistics]. Qurast: G. Anes. –
Almaty: Abzal-Ai, 2013. – 640 b. [in Kazakh]
Qaidar A.T. Halyq danalygy [Folk wisdom].– Almaty: Toganai T, 2004. – 560 b. [in Kazakh]
Nurmahanov A. Turkі frazeologiasy [Turkic phraseology]. – Almaty: Gylym, 1998. – 270 b. [in
Kazakh]
Tuimebaev J., Eskeeva M., Sagidolda G. «Mangіlіk El» ideiasyn damytudyn linvistikalyq negіzі
[Linvistic basis for the development of the idea of "Mangilik El"]. – Almaty: Qazygurt, 2017. – 360 b.
[in Kazakh]
Myrzahmetov M. Mangіlіk eldіn ulttyq kody [National Code of Mangilik El] // Aqiqat. – 2018. – №8. –
B. 72–86. [in Kazakh]
Urіmova R. Qazaq tіlіnіn aimaqtyq maqal-matelderі men frazeologizmderіnіn etnoqurylymdyq sipaty:
avtoref. … filol. gyl. dokt. [Ethnostructural nature of regional proverbs and phraseology of the Kazakh
language]. – Almaty, 2009. – 37 b. [in Kazakh]
Smagulova G. Paremiadagy genderlіk maseleler [Gender issues in paremia] // Sh. Ualihanov atyndagy
Kokshetau memlekettіk universitetіnіn Habarshysy. Filologia seriasy. – 2017. – №4. – B. 198–202. [in
Kazakh]
Mankeeva J. Qazaq tіlіndegі etnomadeni ataulardyn tanymdyq negіzderі [Cognitive foundations of
ethno-cultural names in the Kazakh language]. – Almaty: Jіbek joly, 2008. – 356 b. [in Kazakh]
Dinaeva B. Qazaq maqal-matelderіnіn pragma-kognitivtіk aspektіsі monografia: [Pragma-cognitive
aspect of Kazakh Proverbs]. –Astana: Qazaq gumanitarlyq-zan universitetі, 2013. – 160 b. [in Kazakh]
