Древний тип и современный характер некоторых согласных фонем в «Дивани Хикмет»
Ключевые слова:
: Дивани хикмет, кокшетауский вариант, согласные, консонанты, архетип, явление звука.Аннотация
В статье рассказывается о некоторых согласных в составе лексических и
морфологических единиц, использованных в Кокшетауской версии «Дивани Хикмет»,
написанной арабо-персидским алфавитом примерно в конце ХVII века, начиная с моделей
написания и особенностей в различных положениях, их архетипов в древних текстах, в
зависимости от некоторых из них анлаут, инлаут и ауслаут в положениях, таких как
звонкость, твердость, ассибиляция, апокопа, гаплология, геминация, синкопа и др.,а также о
фонетических явлениях, о причинах этих фонетических явлений. Соответственно, в статье
используются конфронтационные (описательные), синхронические (сравнительные),
диахронические (исторические), контрастные (сопоставительные) методы, а также
проводится научный анализ консонантов в текстовом языке, в тюркских текстах,
написанных в эпоху, Орхоно-Ениссейских (VII–VIII вв.) Караханидов (X–XII вв.), Хорезма
(XI–XIII вв.), древней Анатолии (XIII–XV вв.), древних Кипчагов (XIII–XVI вв.), Чагатайцев
(XIII–XIX вв.) и в современных тюркских языках. За основу были взяты данные, научные
выводы, классификации научных исследований зарубежных и отечественных ученых,
комплексно изучивших тему для достижения поставленных целей и задач.
Библиографические ссылки
Ladefoged P., Disner S. Vowels and Consonants. 3rd Edition. – United Kingdom: Blackwell Publishing
Ltd, 2012. – 152 s.
Susanne F., Birkholz P. Phonetics of Consonants // Oxford Research Encyclopedia of Linguistics
Chapter: e-410. – Oxford University Press, 2019. – P. 18–23.
Айдаров Ғ., Оразов М. Түркітануға кіріспе. – Алматы: Арыс, 2004. – 360 б.
Talat T. Orhon Türkçesi Grameri. – Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2016. – 328 s.
Томанов М. Түркі тілдерінің салыстырмалы грамматикасы. – Алматы: Қазақ университеті, 1992.
– 192 б.
Gabain A. Eski türkçenin grameri. – Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2007. – 314 s.
Жүнісбек Ә. Қазақ фонетикасы. – Алматы: Арыс, 2009. – 312 б.
Utebekov S. Divân-ı hikmet‘in Kökşetav nüshasi. – Çanakkale: Paradigma Akademi, 2021. – 513 s.
Trier J. Kelime alanları ve kavram alanları üzerine / Çev. Hüseyin Sesli. – Erzurum: Kesit Yayınları,
– 17 s.
Akar A. Oğuzların dili. Eski Anadolu türkçesine giriş. – İstanbul: Ötüken Yayınları, 2018. – 335 s.
Kâşgarlı Mahmud. Dîvânu Lugâti’t-Türk / Haz. Ahmet B. Ercilasun, Ziyat Akkoyunlu. – Ankara: Türk
Dil Kurumu Yayınları, 2014. – 1098 s.
Hacıeminoğlu N. Karahanlı Türkçesi Grameri. – Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 1996. – 214 s.
Korkmaz Z. Türk dili üzerine araştırmalar. III. cilt. – Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 1995. –
s.
Akatürk K. Dîvânu Luġati’t türk’e göre XI. Yüzyıl türk lehçe bilgisi. – Ankara: Türk Dil Kurumu
Yayınları, 2013. – 660 s.
Eckmann J. Harezm, kıpçak ve çağatay türkçesi üzerinde araştırmalar / Çev. Osman Fikri Sertkaya. –
Ankara: Türk dil kurumu yayınları, 2017. – 438 s.
Ata A. Harezm-Altın ordu türkçesi. – İstanbul: Kebikeç yayınları, 2002. – 111 s.
Eckmann J. Çağatayca El Kitabı / Çev. Günay Karaağaç. – İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat
Fakültesi Yayınları, 2017. – 232 s.
Argunşah M. Çağatay Türkçesi. – İstanbul: Kesit Yayınları, 2013. – 308 s.
Karamanlıoğlu A.F. Kıpçak türkçesi grameri. – Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 1994. – 164 s.
Korkmaz Z. Türkiye türkçesinin temeli oğuz türkçesinin gelişimi. – Ankara: Türk Dil Kurumu
Yayınları, 2013. – 230 s.
Yücel B. Bâbûr dîvânı. – Ankara: Atatürk kültür merkezi yayını, 1995. – 575 s.
Gemalmaz E. Ahmed-i Yesevî’nin hikmetlerinin dili // Atatürk üniveristesi Türkiyat araştırmaları
enstitüsü dergisi. – 1994. – Sayı: 1. – S. 4–18.
Atalay B. Mâhmud Kaşgarlı Divanü lȗgat-it türk. C. I. – Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2006. –
s.
Arat R.R. Atebetü’l Hakayık. – Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 1992. – 417 s.
Öner M. Bugünkü Kıpçak Türkçesi. – Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 1998. – 270 s.
Kargı Z. Şecire-i Terākime’deki Manzum Parçalar Üzerine // Türk Dilleri Araştırmaları. – 1991. – Sayı:
– S. 80–97.
Karaağaç G. Lutfî divani (Giriş-metin-dizin-tipkibasim). – Ankara: Türk dil kurumu yayınları, 1997. –
s.
Өтебеков С. «Диуани хикметтегі» діни терминдердің түркілік қабаты (Көкшетау нұсқасының
негізінде) // Ясауи университетінің хабаршысы. – 2021. – №3(121). – Б. 39–56.
Dilaçar A. Kutadgu Bilig İncelemesi. – Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2016. – 202 s.
Ескеева М. Көне түркі және қазіргі қыпшақ тілдерінің моносиллабтық негіздері. – Алматы:
Арыс, 2007. – 360 б.
Yüce N. El-Hvārizmi, Ez-Zamahşari. Mukaddimetü’l-edeb. hvārizm türkçesi ile tercümeli şuşter
nüshasi. – Ankara: Türk dil kurumu yayınları, 1993. – 227 s.
Öztürk A. “Memlûk türkçesi bir kıpçak lehçesi midir?”// Dil araştırmaları. – 2018. – Sayı: 23. – S. 173–
33. Serebrennikov B.A., Gadjieva N.Z. Türk yazı dillerinin karşılaştırmalı-tarihî grameri. – Ankara: Türk
dil kurumu yayınları, 2011. – 255 s.
Сыздықова Р. Ясауи хикметтерінің тілі. – Алматы, Ел-Шежіре, 2014. – 664 б.
Kalsın Ş. Harezm türkçesinde isim. Ankara Üniversitesi Doktora Tezi. – Ankara, 2004. – 352 s.
Eraslan K. Eski uygur türkçesi grameri. – Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2012. – 664 s.
Мырзабеков C. Қазақ тілінің дыбыс жүйесі. – Алматы: Сөздік-Словарь, 1999. – 200 б.
Түймебаев Ж., Сағидолда Г., Ескеева М. Түркі тілдерінің салыстырмалы тарихи грамматикасы. –
Алматы: Қазығұрт, 2017. – 324 б.
Karaağaç G. Türkçenin Ses Bilgisi. – İstanbul: Kesit Yayınları, 2010. – 128 s.
Ladefoged P., Disner S. Vowels and Consonants. 3rd Edition. – United Kingdom: Blackwell Publishing
Ltd, 2012. – 152 s.
Susanne F., Birkholz P. Phonetics of Consonants // Oxford Research Encyclopedia of Linguistics
Chapter: e-410. – Oxford University Press, 2019. – P. 18–23.
Aydarov G., Orazov M. Turkitanuga kirispe [Introduction to Turkology]. – Almaty: Arys, 2004. –
b. [in Kazakh]
Talat T. Orhon türkçesi grameri [Orkhon Turkish Grammar]. – Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları,
– 328 s. [in Turkish]
Tomanov M. Turki tilderinin salystyrmaly grammatikasy [Comparative Grammar of Turkic languages].
– Almaty: Qazaq universiteti, 1992. – 192 б. [in Kazakh]
Gabain A. Eski türkçenin grameri [Grammar of Old Turkish]. – Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları,
– 314 s. [in Turkish]
Junisbek A. Qazaq fonetikasy [Phonetics of the Kazakh Language]. – Almaty: Arys, 2009. – 312 b. [in
Kazakh]
Utebekov S. Divân-ı hikmet‘in Kökşetav nüshası [Kokshetav's copy of Divan-i Hikmet]. – Çanakkale:
Paradigma Akademi, 2021. – 513 s. [in Turkish]
Trier J. Kelime alanları ve kavram alanları üzerine [On word fields and concept fields] / Çev. Hüseyin
Sesli. – Erzurum: Kesit yayınları, 1969. – – 17 s. [in Turkish]
Akar A. Oğuzların dili. Eski Anadolu türkçesine giriş [The language of the Oghuzs. Introduction to Old
Anatolian Turkish]. – İstanbul: Ötüken Yayınları, 2018. – 335 s. [in Turkish]
Kâşgarlı Mahmud. Dîvânu lugâti’t-türk [Mahmud of Kashgar. Diwanu Lugati’t-Turk] / Haz. Ahmet B.
Ercilasun, Ziyat Akkoyunlu. – Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2014. – 1098 s. [in Turkish]
Hacıeminoğlu N. Karahanlı türkçesi grameri [Karakhanid Turkish grammar]. – Ankara: Türk Dil
Kurumu Yayınları, 1996. – 214 s. [in Turkish]
Korkmaz Z. Türk dili üzerine araştırmalar [Research on Turkish language]. III. cilt. – Ankara: Türk Dil
Kurumu Yayınları, 1995. – 880 s. [in Turkish]
Akatürk K. Dîvânu luġati’t türk’e göre XI. yüzyıl türk lehçe bilgisi [According to Diwanu Lugati't Turk,
XI. Century Turkish Dialect Information]. – Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2013. – 660 s. [in
Turkish]
Eckmann J. Harezm, kıpçak ve çağatay türkçesi üzerinde araştırmalar [Research on Khwarezm,
Kipchak and Chagatai Turkish] / Çev. Osman Fikri Sertkaya. – Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları,
– 438 s. [in Turkish]
Ata A. Harezm-Altın ordu türkçesi [Khwarezm-Altın Orda Turkish]. – İstanbul: Kebikeç Yayınları,
– 111 s. [in Turkish]
Eckmann J. Çağatayca el kitabı [Chagatai handbook] / Çev. Günay Karaağaç, – İstanbul: İstanbul
Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, 2017. – 232 s. [in Turkish]
Argunşah M. Çağatay türkçesi [Chagatai Turkish]. – İstanbul: Kesit Yayınları, 2013. – 308 s. [in
Turkish]
Karamanlıoğlu A.F. Kıpçak türkçesi grameri [Kipchak Turkish grammar]. – Ankara: Türk Dil Kurumu
Yayınları, 1994. – 164 s. [in Turkish] 20. Korkmaz Z. Türkiye türkçesinin temeli oğuz türkçesinin gelişimi [The basis of Türkiye Turkish, the
development of Oguz Turkish]. – Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2013. – 230 s. [in Turkish]
Yücel B. Bâbûr dîvânı [Babur's Court]. – Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayını, 1995. – 575 s. [in
Turkish]
Gemalmaz E. Ahmed-i Yesevî’nin hikmetlerinin dili [The language of Ahmed-i Yesevî's wisdom] //
Atatürk Üniveristesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi. – 1994. – Sayı: 1. - S. 4–18. [in Turkish]
Atalay B. Mâhmud Kaşgarlı Divanü lȗgat-it türk [Makhmud Kashgarli Diwanu Lugat-it Turk]. C. I. –
Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2006. – 530 s. [in Turkish]
Arat R.R. Atebetü’l hakayık [Atebetu’l Hakayik]. – Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 1992. – 417 s.
[in Turkish]
Öner M. Bugünkü kıpçak türkçesi [Modern Kipchak Turkish]. – Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları,
– 270 s. [in Turkish]
Kargı Z. Şecire-i terākime’deki manzum parçalar üzerine [On the verse pieces in Şecire-i terākime]
// Türk Dilleri Araştırmaları. – 1991. – Sayı: 1. – S. 80–97. [in Turkish]
Karaağaç G. Lutfî divanı (Giriş-Metin-Dizin-Tıpkıbasım) [Lutfî's divan (Introduction-Text-IndexFiction)]. – Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 1997. – 732 s. [in Turkish]
Utebekov S. “Diwani hikmettegi” dini terminderdiñ turkilik qabatı (Kokshetaw nusqasınıñ negizinde)
[Turkish layer of religious terms in “Diwani hikmet” (based on Kokshetau's version)] // Iasaui
universitetinin habarshısı. – 2021. – №3(121). – B. 39–56. [in Kazakh]
Dilaçar A. Kutadgu bilig incelemesi [Kutadgu information review]. – Ankara: Türk Dil Kurumu
Yayınları, 2016. – 202 s. [in Turkish]
Eskeeva M. Köne türki jäne qıpshaq tülderiniŋ monosilabtıq negizderi [Monosyllabic bases of Old
Turkic and modern Kypchak languages]. – Almaty: Arys, 2007. – 360 b. [in Kazakh]
Yüce N. El-Hv
ārizmi, Ez-Zamahşari. Mukaddimetü’l-edeb. hv
ārizm türkçesi ile tercümeli Şuşter nüshası
[Al-Hwarizmi, Ez-Zemahseri. Mukaddimetu'l-Edeb. Shushtar Copy in Hwarizm Turkish with
Translation]. – Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 1993. – 227 s. [in Turkish]
Öztürk A. Memlûk türkçesi bir kıpçak lehçesi midir? [Is Mamluk Turkish a Kipchak Dialect?] // Dil
Araştırmaları. – 2018. – Sayı: 23. – S. 173–203. [in Turkish]
Serebrennikov B.A., Gadjieva N.Z. Türk yazı dillerinin karşılaştırmalı-tarihî grameri [Comparativehistorical grammar of Turkic written languages]. – Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2011. – 255 s.
[in Turkish]
Syzdyqova R. Iasaui hikmetterinin tili [The language of Yasawi wisdom]. – Almaty: El-Shejire, 2014. –
b. [in Kazakh]
Kalsın Ş. Harezm türkçesinde isim [Harezm is a Turkish name]. – Ankara Üniversitesi Doktora Tezi. –
Ankara, 2004. – 352 s. [in Turkish]
Eraslan K. Eski uygur türkçesi grameri [Old Uyghur Turkish grammar]. – Ankara: Türk Dil Kurumu
Yayınları, 2012. – 664 s. [in Turkish]
Mırzabekov S. Qazaq tilinin dybys juiesi [Sound system of the Kazakh language]. – Almatı: SozdikSlovar, 1999. – 200 b. [in Kazakh]
Tuimebaev J., Sagidolda G., Eskeeva M. Turki tilderinin salystyrmaly tarihi grammatikasy
[Comparative historical grammar of Turkic languages]. – Almatı: Qazygurt, 2017. – 324 b. [in Kazakh]
Karaağaç G. Türkçenin ses bilgisi [Turkish phonetics]. – İstanbul: Kesit Yayınları, 2010. – 128 s. [in
Turkish]
