Терминдену және бейтерминдену үдерістерінің лингвистикалық және экстралингвистикалық сипаты
Кілт сөздер:
терминжүйе, кәсіби тіл, дискурс, терминология, терминдену, бейтерминдену.Аңдатпа
Мақалада терминдену және бейтерминдену үдерістерінің лингвистикалық
және экстралингвистикалық сипаты, кәсіби тілдегі терминнің қолданылу ерекшеліктері
қарастырылады. Жалпы тілдің дамуына, өзгеруіне лингвистикалық және
экстралингвистикалық факторлардың әсері мейлінше зор. Экстралингвистикалық факторлар
белгілі бір тарихи кезеңге тәуелді болса, лингвистикалық факторлар ұдайы бірдей және
үздіксіз әсер етеді. Өткен ғасырда орын алған саяси-әлеуметтік құбылыстар қазақ тілінің
лексикалық жүйесінде туындаған өзгерістерге негіз болды, олар қоғамның жаңа
қажеттіліктеріне тез әрі орынды жауап бере білу міндетін жүктеді. Терминдердің басым
бөлігі арнайы қолданыс аясынан шығып, жалпы әдеби тілде игеріле бастаса, ал кейбір жалпы
сипаттағы сөздер терминдік мағынада жұмсала бастады. Аталмыш жағдаят жалпы сипаттағы
сөздердің ең белсенді жұмсалымдық ортасы болып табылатын бұқаралық ақпарат
құралдарының, көркем әдебиеттің және сөйлеу дискурсының тілдік кеңістігіне мейлінше
ықпал етті. Өзгеше ортада қолданыла бастауы тілдік бірліктің терминологиялық мәніне
елеулі әсерін тигізеді де, сондықтан осы бірліктердің қолданылуына тән заңдылықтардың
қалыптасуына негіз болады. Осы аталғандардың жеке-жеке талданып, көрсетілуі мақалада
нысан ретінде алынған мәселенің өзектілігін айқындайды. Терминологияны,
терминологиялық үдерістерді, т.б. зерттеудің өзектілігі ғылыми және өндірістік ақпараттың
ерекше қарқынмен артуына да байланысты.
Әдебиеттер тізімі
Құрманбайұлы Ш. Терминологияны біріздендірудің ғылыми-әдістемелік негіздері: ғылымиәдістемелік құрал. – Нұр-Сұлтан: Ш. Шаяхметов атындағы «Тіл-Қазына» ұлттық ғылымипрактикалық орталығы КеАҚ, 2020. – 88 б.
Суперанская О.В., Подольская А.Н., Васильева Н.В. Общая терминология. Вопросы теории. –
М.: Наука, 2009. – 246 с.
Bayekeyeva A., Tazhibayeva S., Beisenova Zh., Shaheen A., Bayekeyeva A. Controlled Multilingual
Thesauri for Kazakh Industry-Specific Terms // Social Inclusion. – 2021. – Vol. 9, Issue 1. – P. 35–44.
DOI: 10.17645/si.v9i1.3527.
Терминнің қазақша баламасы. [Электронды ресурс]. URL: https://kk.thelittlecollection.com/ebitd8071. (қаралған күні 27.07.2019)
Казарина С.Г. Типологические исследования в терминоведении // Филологические науки. –
– №12. – С. 66–73.
Винокур Г.О. О некоторых явлениях словообразования в русской технической терминологии //
Труды Московского института истории, философии и литературы. Т. V. – М., 1939. – С. 3–9.
Султанов А.Х. Слово и термин. Пролегомены к философии имени: историко-философские
размышления: монография. – М.: РУДН, 2007. – 208 с.
Айдарбек К.Ж. Қазақ терминжасам қағидаттарының терминдерге қойылатын талаптарға
сәйкестігі // Терминжасам қағидаттары және ұлттық терминология мәселелері: республ. ғыл.-
теор. конф. – Астана, 2018. – Б. 111–116.
Мацюк Г.П. О терминологизации единиц общеупотребительной лексики // Языкознание. –
– №5. – С. 68–71.
Потебня А.А. Из записок по русской грамматике: В 2-х т. Т. І–ІІ. – М.: Учпедгиз, 2008. – 536 с.
Коломойцев В.Е. Универсальный словарь экономических терминов. – К.: Молодь, 2000. – 382 с.
Karaúlov Yu.N., María Sánchez Puig. Gramatica asociativa de la lengua rusa. Principios activos. –
Madrid: «Gram» ediciones, 2000. – 315 p.
Әбдуәлиұлы Б. Орографиялық терминдердің лингво-географиялық динамикасы // Ясауи
университетінің хабаршысы. – 2021. – №3 (121). – Б. 26–38.
Qurmanbaiuly Sh. Terminologiany bіrіzdendіrudіn gylymi-adіstemelіk negіzderі: gylymi-adіstemelіk
qural [Scientific and methodological foundations of terminology unification: scientific and
methodological manual]. – Nur-Sultan: Sh. Shaiahmetov atyndagy «Til-Qazyna» ulttyq gylymipraktikalyq ortalygy KeAQ, 2020. – 88 b. [in Kazakh]
Superanskaia O.V., Podolskaia A.N., Vasilieva N.V. Obshaia terminologia. Voprosy teorii [General
terminology. Questions of theory]. – M.: Nauka, 2009. – 246 s. [in Russian]
Bayekeyeva A., Tazhibayeva S., Beisenova Zh., Shaheen A., Bayekeyeva A. Controlled Multilingual
Thesauri for Kazakh Industry-Specific Terms // Social Inclusion. – 2021. – Vol. 9, Issue 1. – P. 35–44.
DOI: 10.17645/si.v9i1.3527.
Terminnіn qazaqsha balamasy [Kazakh equivalent of the term]. [Electronic resource]. URL:
https://kk.thelittlecollection.com/ebitd-8071 (date of access 27.07.2019) [in Kazakh]
Kazarina S.G. Tipologicheskie issledovania v terminovedenii [Typological studies in terminology] //
Filologicheskie nauki. – 2008. – №12. – S. 66–73 [in Russian] 6. Vinokur G.O. O nekotoryh iavleniah slovoobrazovania v russkoi tehnicheskoi terminologii [On some
phenomena of word formation in Russian technical terminology] // Trudy Moskovskogo instituta istorii,
filosofii i literatury. T. V. – M., 1939. – S. 3–9. [in Russian]
Sultanov A.H. Slovo i termin. Prolegomeny k filosofii imeni: istoriko-filosofskie razmyshlenia:
monografia [Word and term. Prolegomena to the philosophy of the name: historical and philosophical
reflections: monograph]. – M.: RUDN, 2007. – 208 s. [in Russian]
Aidarbek K.J. Qazaq terminjasam qagidattarynyn terminderge qoiylatyn talaptarga saikestіgі
[Compliance of the principles of Kazakh term formation with the requirements for terms] //
Terminjasam qagidattary jane ulttyq terminologia maselelerі: respubl. gyl.-teor. konf. – Astana, 2018. –
B. 111–116. [in Kazakh]
Maciuk G.P. O terminologizacii edinic obsheupotrebitelnoi leksiki [On terminologization of common
vocabulary units] // Iazykoznanie. – 1984. – №5. – S. 68–71. [in Russian]
Potebnia A.A. Iz zapisok po russkoi grammatike [From notes on Russian grammar]: V 2-h t. – M.:
Uchpedgiz, 2008. – T. І–ІІ. – 536 s. [in Russian]
Kolomoicev V.E. Universalnyi slovar ekonomicheskih terminov [Universal dictionary of economic
terms]. – K.: Molod, 2000. – 382 s. [in Russian]
Karaúlov Yu.N., María Sánchez Puig. Gramatica asociativa de la lengua rusa. Principios activos. –
Madrid: «Gram» ediciones, 2000. – 315 p. [in Spanish]
Abdualiuly B. Orografialyq terminderdіn lingvo-geografialyq dinamikasy [Linguogeographic dynamics
of orographic terms] // Iasaui universitetіnіn habarshysy. – 2021. – №3 (121). – В. 26–38. [in Kazakh]
