XIX–XX ғасырлардағы қазақ айтыстарындағы ұлттық идея
Кілт сөздер:
айтыс өнері, фольклор, түркі халықтарының ортақ мұрасы, айтыс ақындары, Ақтөбе облысы, Қазақстан, ұлттық идея, ұлттық құндылықтар.Аңдатпа
Ғылыми жұмыс қазақтың спецификалық әрі синкретті өнері айтыстың Қазақстанның батыс өңірінде жанданған тұсы саналған ХІХ–ХХ ғасырлардағы бірқатар ақындар айтысын зерттеуге арналған. Әр жылдары баспасөзде жарық көрген кейбір өңір айтыскерлерінің айтыс мәтіндері тұңғыш рет әдеби жанр тұрғысынан зерттеледі. Айтыстың жанрлық түрлері анықталып, аймақ ақындарының айтыстарындағы ұлттық рух, ұлттық идея, ел, жер мәселесі талданады. Авторлар елге танымал Әбубәкір Кердері, Сарышолақ Боранбайұлы, Құрманәлі Дәуітұлы секілді қазақ ақындарының айтыстарындағы ұлттық рух пен идеяны саралай отырып, аталған өнердің ерекшеліктерін анықтайды. Ғылыми мақала авторлары айтыстағы ұлттық идея мәселесіне тоқталып, тарихи дамудың айтыстың тақырыптық-идеялық, көркемдік сипатына өзіндік ерекшелігін тигізетінін саралау, жүйелеу, тұжырымдау әдістерін қолдана отырып дәлелдеген. Бұл мақалада айтыс туралы отандық ғалымдардың зерттеулері басшылыққа алынып, айтыстың тарихи кезеңдердегі фольклорлық сипатына назар аударылған. Авторлар айтыстың қазақ халқында сақталуы, тіпті сан ғасыр бойы дамуы ұлттың мәдени мұраға деген көзқарасы мен сөз өнеріне деген ықласынан туған ұлттық ерекшелік деп тұжырымдайды. Ұсынылған әдістің жаңашылдығы ретінде авторлар айтыс өнерінің негізгі танымдық мақсаты – ең алдымен толық рухани жағынан жетілген адам болу рухын қастерлеу мен зерделеу дәстүрін жалғастыра отырып, оны өзіндік мазмұнмен дамыту, идеямен толықтыруға баса назар аударған. Соның ішінде өзіндік сөз өрнегі қалыптасқан – Ақтөбе өңірі айтыскер ақындарының өлшеусіз еңбегі бай әдеби мұрамыздың ауызекі қасиетін де, жазбаша қасиетін де дамытып, жанрлық сипаты жан-жақты талданады. Бұл зерттеу қазіргідей жаһандану заманында болашақ ұрпақ бойына ұлттық идеяны сіңірудің бірден-бір жолы ұлттық құндылықтар екенін көрсетеді.
Әдебиеттер тізімі
Ерман Ж. Шығармалар жинағы. Т. 5. – Алматы: Сардар, 2018. – 289 б. 2. Dubuisson E. Confrontation in and through the Nation in Kazakh Aitys Poetry // Journal of Linguistic Anthropology. – 2010. – №20 (1). – Р. 101–115.
Oskembay A.A., Kelgembaeva B.B., Yerdembekov B.A. The social and historical situation in the nineteenth-century Kazakhstan and the anti-colonial trend in Kazakh literature // Rupkatha Journal on Interdisciplinary Studies in Humanities. – 2018. – №10 (3). – Р. 138–148.
Pangereyev A.S., Baltymova M.R. Formation and development of Kazakh children's folklore // Opcion. – 2019. Año 35, Regular №24. – P. 1370–1382.
Қасқабасов С. Ойөріс. – Астана: Астана полиграфиясы, 2009. – 320 б.
Omarova A., Kaztuganova A., Sultanova A., Tatkenova S., Kdyrniyazova, Z. M.O. Auezov and musical art of Kazakhstan in the coordinates of the global world // Rupkatha Journal on Interdisciplinary Studies in Humanities. – 2020. – Volume 12. – №5. doi:10.21659/RUPKATHA.V12N5.RIOC1S33N7
Шәріп А. Қазақ поэзиясы және ұлттық идея. – Алматы: Білім, 2000. – 336 б.
Zhamenkeyev Y.Y., Medeubek S.M., Sengirbay G.S., Yerbol M.Y. Jocose kuis of kazakh dombra tradition // International Journal of Environmental and Science Education. – 2016. – №11(18). – P. 11427–11448.
Zhundibayeva A.K., Ergobekov K.S., Espenbetov A.S. The lyrical hero in the works of kazakh's poet Shakarim Kudaiberdiev // Life Science Journal. – 2013. – №10 (SPL.ISSUE 11). – P. 113–117.
Kunanbaeva A.B. Surprises of Typology: From the World Of Ancient Greek And Kazakh Lyric Poetry // Revista De Etnografie Si Folclor. – 2019. – №1–2. – P. 23–39.
Қасқабасов С. Ой-сана. Суждения: сұхбаттар, беседы. – Астана: Арда, 2018. – 296 б.
Кердері Ә. Қазағым. – Алматы: Жазушы, 1993. – 129 б.
Власова З.И. Скоморохи и фольклор. – Петербург: Алетейя, 2001. – 524 с.
Cinar K. Turkey and Turkic Nations: A Post-Cold War Analysis of Relations // Turkish Studies. – 2013. – №14(2). – Р. 256–271. 15. Johanson L. The History of Turkic. In The Turkic Languages. – London: Routledge, 2015. – P. 81–126.16. Мұқанов С. Қазақтың ХVІІІ–ХІХ ғасырдағы әдебиетінің тарихынан очерктер. – Алматы: Арыс, 2002. – 272 б.
Қаһарлы сөз қамал бұзады (Ұлы Отан соғысы кезіндегі ақындар айтысы) / құраст. Қ. Сейдаханұлы. – Алматы: Ғылым, 1995. – 272 б.
Боранбайұлы С. Азаттық еді аңсаған. – Алматы: Жалын, 2006. – 264 б.
Асанов Қ. Айтыс өнерінің ақпараттық-насихатшылдық ролі // Қарағанды университетінің жаршысы. – 2009. – №2 (54). – Б. 193–198. 20. Морозов А.А. Скоморохи на Севере. Север: Альманах. – Архангельск, 1946. – 225 с.
Мұсаев А. Әйтеке би ауданының этномәдени мұрасы. – Ақтөбе: А-Полиграфия, 2006. – 353 б.
Айтыс. Бірінші том. – Алматы: Жазушы, 1965. – 556 б.
Байғанин Н. Таңдамалы шығармалар: Өлеңдер, толғаулар, дастандар / Құраст., алғы сөзін жазған О. Нұрмағамбетова. – Алматы: Жазушы, 1991. – 400 б.
Исмаилов Е. Ақындар. – Алматы: Қаз.мемл.әдеб.басп., 1956. – 350 б. 25. Байтұрсынұлы А. Бес томдық шығармалар жинағы. Т. 1. – Алматы: Алаш, 2003. – 408 б.
Айтбаева А., Қожекеева Б. Қазіргі Арал-Сыр өңірі айтысындағы көркемдік ізденістер // «Вопросы науки и образования: теоретические и практические аспекты» материалы международный научно-практической конференции. – 2019. – Б. 101–106.
Duisenbayev A.K., Baltymova M.R., Akzholova A.T., Bazargaliyev G.B., Zhumagaziyev A.Zh. Study of Problems of Individual’s Social Education // International Journal of Environmental & Science Education. – 2016. – Т. 11. – №15. – Р. 7899–7905.
Erman J. Shygarmalar jinagy [Collection of works]. T. 5. – Almaty: Sardar, 2018. – 289 b. [in Kazakh] 2. Dubuisson E. Confrontation in and through the Nation in Kazakh Aitys Poetry // Journal of Linguistic Anthropology. – 2010. – №20 (1). – Р. 101–115.
Oskembay A.A., Kelgembaeva B.B., Yerdembekov B.A. The social and historical situation in the nineteenth-century Kazakhstan and the anti-colonial trend in Kazakh literature // Rupkatha Journal on Interdisciplinary Studies in Humanities. – 2018. – №10 (3). – Р. 138–148.
Pangereyev A.S., Baltymova M.R. Formation and development of Kazakh children's folklore // Opcion. – 2019. Año 35, Regular №24. – P. 1370–1382.
Qasqabasov S. Oiorіs [Thoughts]. – Astana: Astana poligrafiasy, 2009. – 320 b. [in Kazakh]
Omarova A., Kaztuganova A., Sultanova A., Tatkenova S., Kdyrniyazova, Z. M.O. Auezov and musical art of Kazakhstan in the coordinates of the global world // Rupkatha Journal on Interdisciplinary Studies in Humanities. – 2020. – Volume 12. – №5. doi:10.21659/RUPKATHA.V12N5.RIOC1S33N7
Sharіp A. Qazaq poieziasy jane ulttyq ideia [Kazakh poetry and national idea]. – Almaty: Bilim, 2000. – 336 b. [in Kazakh]
Zhamenkeyev Y.Y., Medeubek S.M., Sengirbay G.S., Yerbol M.Y. Jocose kuis of kazakh dombra tradition // International Journal of Environmental and Science Education. – 2016. – №11(18). – P. 11427–11448.
Zhundibayeva A.K., Ergobekov K.S., Espenbetov A.S. The lyrical hero in the works of kazakh's poet Shakarim Kudaiberdiev // Life Science Journal. – 2013. – №10 (SPL.ISSUE 11). – P. 113–117.
Kunanbaeva A.B. Surprises of Typology: From the World Of Ancient Greek And Kazakh Lyric Poetry // Revista De Etnografie Si Folclor. – 2019. – №1–2. – P. 23–39.
Qasqabasov S. Oi-sana. Sujdeniia: suhbattar, besedy [Consciousness. Judgments: interviews, conversations]. – Astana: Arda, 2018. – 296 b. [in Kazakh]
Kerderі A. Qazagym [My Kazakh]. – Almaty: Jazushy, 1993. – 129 b. [in Kazakh] 13. Vlasova Z.I. Skomorohi i folklor [Buffoons and folklore]. – Peterburg: Aleteiia, 2001. – 524 s. [in Russian]
Cinar K. Turkey and Turkic Nations: A Post-Cold War Analysis of Relations // Turkish Studies. – 2013. – №14(2). – Р. 256–271. 15. Johanson L. The History of Turkic. In The Turkic Languages. – London: Routledge, 2015. – P. 81–126.
Muqanov S. Qazaqtyn XVIII–XIX gasyrdagy adebietіnіn tarihynan ocherkter [Essays on the history of Kazakh literature of the XVIII–XIX centuries]. – Almaty: Arys, 2002. – 272 b. [in Kazakh]
Qaһarly soz qamal buzady (Uly Otan sogysy kezіndegі aqyndar aitysy) [An angry word destroys a wall (Aityses of poets during the Great Patriotic War)] / qurast. Q. Seidahanuly. – Almaty: Gylym, 1995. – 272 b. [in Kazakh]
Boranbaiuly S. Azattyq edі ansagan [Freedom was a dream]. – Almaty: Jalyn, 2006. – 264 b. [in Kazakh]
Asanov Q. Aitys onerіnіn aqparattyq-nasihatshyldyq rolі [Informational-advocacy role of aitys art] // Qaragandy universitetіnіn jarshysy. – 2009. – №2 (54). – B. 193–198. [in Kazakh] 20. Morozov A.A. Skomorohi na Severe [Buffoons in the North]. Sever: Almanah. – Arhangelsk, 1946. – 225 s. [in Russian]
Musaev A. Aiteke bi audanynyn etnomadeni murasy [Ethnocultural heritage of Aiteke bi district]. – Aqtobe: A-Poligrafia, 2006. – 353 b. [in Kazakh]
Aitys [Aitys]. Bіrіnshі tom. – Almaty: Jazushy, 1965. – 556 b. [in Kazakh]
Baiganin N. Tandamaly shygarmalar: Olender, tolgaular, dastandar [Selected works: Poems, tolgau, dastans] / qurast., algy sozіn jazgan O. Nurmagambetova. – Almaty: Jazushy, 1991. – 400 b. [in Kazakh]
Ismailov E. Aqyndar [Poets]. – Almaty: Qaz.meml.adeb.basp., 1956. – 350 b. [in Kazakh]
Baitursynuly A. Bes tomdyq shygarmalar jinagy [Collection of works in five volumes]. T. 1. – Almaty: Alash, 2003. – 408 b. [in Kazakh]
Aitbaeva A., Qojekeeva B. Qazіrgі Aral-Syr onіrі aitysyndagy korkemdіk іzdenіster [Artistic searches in the aitys of the modern Aral-Syr region] // «Voprosy nauki i obrazovania: teoreticheskie i prakticheskie aspekty» materialy mejdunarodnoi nauchno-prakticheskoi konferencii. – 2019. – B. 101–106. [in Kazakh]
Duisenbayev A.K., Baltymova M.R., Akzholova A.T., Bazargaliyev G.B., Zhumagaziyev A.Zh. Study of Problems of Individual’s Social Education // International Journal of Environmental & Science Education. – 2016. – Т. 11. – №15. – Р. 7899–7905.
