ҚАЗАҚЫ ДӘСТҮРДЕГІ БЕЙВЕРБАЛДЫ АМАЛДАР
Кілт сөздер:
бейвербалды амалдар, мәдениет, дәстүр, символ, коммуникация, аялық білім.Аңдатпа
Бұл мақалада қазақы дәстүрдегі бейвербалды амалдардың сипаты жан-жақты қарастырылады. Әр халықтың өмір сүрген дәуіріне орай қалыптасқан тұрмыс-тіршілігі мен әдет-ғұрпы, ырым-жоралғылары, салт-дәстүрі болады, сол сияқты, қазақ ұлтының да ерте кезде қалыптасып болған мәдениеті мен әдет-ғұрпы, салт-дәстүрі бар. Сондықтан әр халықтың бейвербалды амалдары сол ұлттың дүниетанымымен мәдениетімен байланысып жатады. Қарым-қатынастың тілдік амалдары сияқты, бейвербалды амалдардан да ұлттық ерекшелік көрініс береді. Ұлттық-мәдени негізді бейвербалды амалдардың семантикалық астарында сол халық өмірінің барлық қыр-сыры сақталған. Сондықтан ұлттық-мәдени негізі бар бейвербалды амалдар этносымыздың ділдік ерекшелігін сіңірген ең басты деген мәдени байлығымызға жатады. Осындай ерекшеліктеріне байланысты қазақ халқының дәстүрлік бейвербалды амалдары танымдық (когнитивтік) тіл білімінің, этнолингвистиканың нысаны ретінде қаралып жүр. Себебі, бейвербалды амалдардың, оның ішінде дәстүрлік бейвербалды амалдардың семантикасы жайдан-жай қалыптаспайды. Ондағы семантика халықтық ойлау жүйесімен, дүниетанымымен байланысып, белгілі бір символдық мәнге ие болады. Сөйтіп, тұтас бір ұлттың тіл қолданудағы тәжірибесі негізінде орнығып, коммуникативтік сипат алады. Кейін келе дыбысталу формасы жағынан да тұрақтап, фразеологизмдерге айналады. Яғни белгілі бір ақпараттық ауқымы бар ұлттық код есебінде қалыптасады.
Сонымен қатар, мақалада ұлттық дәстүрге негізделген бейвербалды амалдардың көбі халықтың белгілі бір замандардағы діни сенімімен байланысы талданды. Осындай наным-сенімнен халық арасында ырымдар қалыптасады. Мұндай ырымдардың да көпшілігі бейвербалды амалдармен ажырамастай бірлікте қаралады. Сондықтан ұлт дүниетанымын тануда халқымызға тән салт пен рәсім-жоралғыларға қатысты бейвербалды амалдарды зерттеуде ырым мен тыйымдардың орны ерекше. Дәстүрлік бейвербалды амалдар коммуникативтік акт кезінде қосымша мәлімет берумен ғана шектелмейді, сонымен бірге коммуниканттардың дүниетанымы мен аялық білімінен де хабар береді. Зерттеуде бейвербалды амалдардың астарында ұлт мәдениеті, таным-түсінігі жататындығы анықталды. Бейвербалды амалдарды ұлттық код есебінде қарастыруымыздың себебі осыған байланысты. Ұлттық бейвербалды амалдардың барлығында да қоршаған әлемді танудың үлгісі, бейнелі ақпараттар болатындығы айқындалды.
Әдебиеттер тізімі
Момынова Б., Бейсембаева С. Қазақ тіліндегі ым мен ишараттың қазақша-орысша түсіндірме сөздігі. – Алматы: Қазақ университеті, 2003. – 136 б.
Нұрсұлтанқызы Ж. Бейвербалды амалдар – қарым-қатынастың маңызды элементі // Қазақ тілі мен әдебиеті. – 2004. – №1. – Б. 111–116.
Байғұтова А.М. «Қазақ әйелі» концептісінің этномәдени сипаты: филол. ғыл. канд. ... диссертация. – Алматы, 2008. – 145 б.
Ислам А. Ұлттық мәдениет контексіндегі дүниенің тілдік суреті (салыстырмалы-салғастырмалы лингвомәдени сипаттама): филол. ғыл. докт. ... автореф. – Алматы, 2004. – 54 б.
Боздағым. Қазақтың жоқтау жырлары. – Алматы: Жазушы, 1990. – 301 б.
Нұрсұлтанқызы Ж. Бейвербалды амалдардың танымдық табиғаты // «Социосфера» ғылыми-баспа орталығы конференцияларының жинағы. – Пенза, 2013. – №56-2. – Б. 18–20.
Құдиярова А.М. Ортақтасу (қарым-қатынас) психологиясы: Оқу құралы. – Алматы, Дарын, 2002. – 40 б.
Адаева Е.C. Киноаударманың түрлері: субтитр және дубляж // ҚарМУ Хабаршысы. Филология сериясы. – 2014. – №4 (76). – Б. 100–106.
Муратова А.Н., Бахтикереева У.М., Мажитаева Ш. Бейвербалды амалдардың зерттелуі және функционалдық қызметі // ҚарУ Хабаршысы. Филология сериясы. – 2023. – №1 (109). – Б. 39–45.
Сағидолда Г.С., Әбдімәулен Г.А. «Бас» компонентті соматикалық фразеологизмдердің лингвомәдени сипаты (түркі (қазақ, татар, башқұрт) және ағылшын тілдері негізінде) // Ясауи университетінің хабаршысы. – 2023. – №1 (127). – Б. 7–21. 11. Kelmaganbetova A., Mazhitayeva S., Ayazbayeva B., Rahymberlina S., Kadyrov Z. The Role of Gestures in Communication // Theory and Practice in Language Studies. – 2023. – 13 (10). – P. 2506–2513.
Momynova B., Beisembaeva S. Qazaq tilindegi ym men isharattyn qazaqsha-oryssha tusindirme sozdigi [Kazakh-Russian explanatory dictionary of gestures and in the Kazakh language]. – Almaty: Qazaq universiteti, 2003. – 136 b. [in Kazakh]
Nursultanqyzy J. Beiverbaldy amaldar – qarym-qatynastyn manyzdy elementı [Non-verbal techniques-important element of communication] // Qazaq tili men adebieti.– 2004. – №1. – B. 111–116. [in Kazakh]
Baigutova A.M. «Qazaq aielı» konseptisinin etnomadeni sipaty [Ethnocultural nature of the concept «Kazak woman»]: filol. gyl. kand. ... dissertacia. – Almaty, 2008. – 145 b. [in Kazakh]
Islam A. Ulttyq madeniet konteksindegi dunienin tildik sureti (salystyrmaly-salgastyrmaly lingvomadeni sipattama) [Linguistic picture of the world in the context of national culture (comparative-comparative linguocultural characteristics)]: filol. gyl. dokt. ... avtoref. – Almaty, 2004. – 54 p. [in Kazakh]
Bozdagym. Qazaqtyn joqtau jyrlary [Kazakh mournful songs]. – Almaty: Jazushy, 1990 – 301 b. [in Kazakh]
Nursultanqyzy J. Beiverbaldy amaldardyn tanymdyq tabigaty [Cognitive nature of non-verbal approaches] // «Sociosfera» gylymi-baspa ortalygy konferencialarynyn jinagy. – 2013. – №56-2. – B. 18–20. [in Kazakh]
Kudiarova A.M. Ortaqtasu (qarym-qatynas) psihologiasy [Psychology of communication]. oqu quraly. – Almaty, Daryn, 2002. – 40 b. [in Kazakh]
Adaeva E.C. Kinoaudarmanyn turleri: subtitr jane dubliaj [Types of cinematography: subtitles and dubbing] // QarMU Habarshysy. Filologia seriasy. – 2014. – №4 (76). – 131 b. [in Kazakh]
Muratova A.N., Bahtikereeva U.M., Majitaeva Sh. Beiverbaldy amaldardyn zerttelui jane funkcionaldyq qyzmeti [Research and functional function of nonverbal operations] // QarU Habarshysy. Filologia seriasy. – 2023. – №1 (109). – B. 39–45. [in Kazakh]
Sagidolda G.S., Abdymaulen G.A. «Bas» komponentti somatikalyq frazeologizmderdin lingvomadeni sipaty (turki (qazaq, tatar, bashqurt) jane agylshyn tilderi negizinde) [Linguocultural character «Head» somatic phraseological expressions (on the basis of turkic (kazakh, tatar, bashkir) and English languages)] // Iassawi universitetinin habarshysy. – 2023. – №1 (127). – B. 7–21. [in Kazakh]
Kelmaganbetova A., Mazhitayeva S., Ayazbayeva B., Rahymberlina S., Kadyrov Z. The Role of Gestures in Communication // Theory and Practice in Language Studies. – 2023. – 13 (10). – P. 2506–2513.
