ТҮРІКТАНУШЫ Н.Н. ПАНТУСОВТЫҢ ЖИНАҒЫНДАҒЫ «ҚАРАМЕРГЕН» ЕРТЕГІСІНІҢ ТЕКСТОЛОГИЯСЫ
Кілт сөздер:
шығыстанушы-түріктанушы, фольклор, ертегі, мәтін, текстология.Аңдатпа
Қазан төңкерісінен бұрын қазақ тілінде жарыққа шыққан басылымдардың, жинақтардың қазіргі уақытта фольклордың, этнографияның, әдеби, мәдени өмірдің зерттелуі үшін маңызы зор. Бұл құнды деректер арқылы қазақтың халық ауыз әдебиетінің қалай жиналып, қай жерлерде сақталғаны, кімдер арқылы қалай жарыққа шыққаны туралы мол мағлұматтар алуға болады. Ресейге бодандыққа түспей тұрғанға дейін Қазақстанда кітап шығару мүмкін болмады. Бірен-саран шыққан кітаптар көне түрік, араб, парсы тілдерінде болды. Ал қазақтың қисса-дастандары, батырлық жырлары, ертегілеріне арналған кітаптар Петербургте, Қазанда, Орынборда, Ташкентте басылды. Көбінесе Қазан университетінің Кәрімовтер мен Құсайыновтардың баспаларынан шығып тұрды. Кейін ХІХ ғасырдың орта кезеңіне қарай орыс ғалымдары түрік тілдес халықтардың, оның ішінде қазақ халқының болмыс-бітімін, тұрмыс-салтын, дінін, тілін, ауыз әдебиетін зерттеп, жан-жақты талдап, зерделеуге, материалдар, деректер жинауға тырысты. Осы белгілі шығыстанушы-түріктанушылардың қатарында мына ғалымдарды ерекше атауға болады: Н.Ф. Катанов, А.Е. Алекторов, П.М. Мелиоранский, В.В. Бартольд, И.Н. Березин, А.В. Васильев, Н.Я. Саркин, М.Н. Бекимов, Ә.А. Диваев, А.Д. Нестерев, Н. Пантусов, Н.И. Ильминский, Г.Н. Потанин және т.б. Зерттеушілер жинап, зерттеген фольклорлық шығармалардың көбі осыдан бір ғасыр бұрын, тіпті одан да арғы уақытта жарияланғаны кітапханалардағы сирек басылымдар қоры мен архивтердегі материалдарды мұқият зерттеу барысында анықталды. Ал осы ауыз әдебиеті шығармаларының барлығы бірдей дерлік кейін кеңестік дәуірде де, егемендік алған кезеңде де әлі күнге дейін толық қайтадан баспа бетін көріп, жарияланған жоқ. Сол мақсатпен Қазан төңкерісіне дейін жарияланған бір шығарманың мәтінін бергі заманда басылым көрген нұсқасымен салыстырып, текстологиялық зерттеу жұмысын жасауды жөн көрдік. Осы жұмыс арқылы түпнұсқа мен кейінгі басылым көрген мәтін арасында айырмашылық пен ерекшеліктің бар-жоқтығын анықтау еді. Нәтижесінде осындай әдіс қолдану арқылы зерттеу жұмысымыздың құндылығы артты, бағытымыздың дұрыс екенін түсіндік. Мақалада орыс шығыстанушы, түріктанушы ғалымдарының қазақ халық ауыз әдебиетінің бай мұрасын жинап, зерттеген еңбектерінің ішіндегі қазақ ертегілерінің бірі «Қарамерген» ертегісінің текстологиясы қарастырылады.
Әдебиеттер тізімі
Ауесбаева П. и др. Казахский фольклор и литература в собраниях русских востоковедов-тюркологов до начала ХХ века. Нарративные источники. – Алматы: Silver Press, 2022. – 744 с.
Радлов В.В. Алтын сандық / Құраст., алғы сөзі мен түсініктерін жазғ. С. Қасқабасов, К. Ісләмжанұлы. – Алматы: Ана тілі, 1993. – 255 б.
Әбжет Б.С. Қолжазба қорларында сақталған қазақ ертегілерін тізімге алу, жариялаудың ғылыми маңыздылығы // Ясауи университетінің хабаршысы.– 2021. – №3. (121). – Б. 7–15. https://doi.org/10.47526/habarshy.v3i121.729
Қазақ халық әдебиеті: Көп томдық. Ертегілер. Қиял-ғажайып ертегілер. 3-том / Алпысбаев Т. (жауапты шығарушы). – Алматы: Жазушы, 1988. – 320 б.
Бабалар сөзі: Жүз томдық. Қиял-ғажайып ертегілер. 74-том / Тойшанұлы А. (жауапты шығарушы). – Астана: Фолиант, 2011. – 432 б.
Түркі халықтарының хикаялары. – Алматы: ИП «Сагаутдинова», 2014. – 415 б.
Ауесбаева П. Ертегі поэтикасына тән кейбір заңдылықтар жөнінде // Қарағанды университетінің Хабаршысы. Филология сериясы. – 2007. – №3 (47). – Б. 58–64.
Керім Ш. Перілер туралы хикаялар // Академик Қасқабасов және қазақ фольклористикасы. – Алматы: Әдебиет және өнер институты, 2015. – 384 б.
Akhmetbekova А. et al. Turkic «hikaya» genre and its characters // Opсion. – 2018. – Volume: No.34. – Issue No.: 85. – P. 87–106.
Қазақ әдеби тілінің сөздігі. 13 том: С-Т / Жаңабекова А. (жауапты шығарушы). – Алматы: Дәуір, 2011. – 752 б.
Қазақ фольклоры мен әдебиет шығармаларының текстологиялық зерттелуі / Әзібаева Б. (жауапты шығарушы). – Алматы: Ғылым, 1983. – 264 б.
Auesbaeva P. i dr. Kazahskiy folklor i literatura v sobraniah russkih vostokovedov-tiurkologov do nachala XX veka. Narrativnye istochniki [Kazakh folklore and literature in the collections of Russian Orientalists-turkologists until the early 20th century. Narrative sources]. – Almaty: Silver Press, 2022. – 744 s. [in Russian]
Radlov V.V. Altyn sandyq [The Golden Chest] / Qurast., algy sozі men tusіnіkterіn jazg. S. Qasqabasov, K. Іslamjanuly. – Almaty: Ana tіlі, 1993. – 255 b. [In Kazakh]
Abjet B.S. Qoljazba qorlarynda saqtalgan qazaq ertegіlerіn tіzіmge alu, jarialaudyn gylymi manyzdylygy [The scientific importance of listing and publishing Kazakh fairy tales preserved in manuscript collections] // Iasaui universitetіnіn habarshysy. – 2021. – №3. (121). – B. 7–15. https://doi.org/10.47526/habarshy.v3i121.729 [In Kazakh]
Qazaq halyq adebietі: Kop tomdyq. Ertegіler. Qial-gajaiyp ertegіler [Kazakh folk literature: multi-volume. Fairy tales. Fantasy Tales]. 3-tom / Alpysbaev T. (jauapty shygarushy). – Almaty: Jazushy, 1988. – 320 b. [In Kazakh]
Babalar sozі: Juz tomdyq. Qial-gajaiyp ertegіler [The word of ancestors: one hundred volumes. Fantasy Tales]. 74-tom / Toishanuly A. (jauapty shygarushy). – Astana: Foliant, 2011. – 432 b. [In Kazakh]
Turkі halyqtarynyn hikaialary [Stories of Turkic peoples]. – Almaty: IP «Sagautdinova», 2014. – 415 b. [In Kazakh]
Auesbaeva P. Ertegі poetikasyna tan keibіr zandylyqtar jonіnde [About some patterns inherent in fairy-tale poetics] // Qaragandy universitetіnіn Habarshysy. Filologia seriasy. – 2007. – №3 (47). – B. 58–64. [In Kazakh]
Kerіm Sh. Perіler turaly hikaialar [Fairy stories] // Akademik Qasqabasov jane qazaq folkloristikasy. – Almaty: Adebiet jane oner instituty, 2015. – 384 b. [In Kazakh]
Akhmetbekova А. et al. Turkic «hikaya» genre and its characters // Opсion. – 2018. – Volume: No.34. – Issue No.: 85. – P. 87–106.
Qazaq adebi tіlіnіn sozdіgі. 13 tom: S-T [Dictionary of the Kazakh literary language. Volume 13: S-T] / Janabekova A. (jauapty shygarushy). – Almaty: Dauіr, 2011. – 752 b. [In Kazakh]
Qazaq folklory men adebiet shygarmalarynyn tekstologialyq zertteluі [Textological study of works of Kazakh folklore and literature] / Azіbaeva B. (jauapty shygarushy). – Almaty: Gylym, 1983. – 264 b. [In Kazakh]
