М.Х. ДУЛАТИДІҢ «ЖАҺАН НАМЕ» ДАСТАНЫ
Кілт сөздер:
түркілік-мұсылмандық дүниетаным, автор бейнесі, аңыздық желі, шарттылық.Аңдатпа
XVI ғасыр тұлғасы Мұхаммед Хайдар Дулати (1499–1551) – атақты тарихшы ғана емес, ірі шығармашылық иесі. Оның танымал «Тарих-и Рашиди» еңбегі – жанрлық тұрғыдан тарихи-мемуарлық шығарма. Образдардың жасалуы мен құрылымы, тілдік ерекшеліктері жағынан көркем туынды талаптарына жауап береді. Ал «Жаһан наме» дастаны – таза әдеби, поэзиялық шығарма. Шығыстық әдеби дәстүр үлгісінде жазылған поэмада ақын махаббатты жырлайды. Шығарма аңыздық желіге құрылғанымен, әке-шеше мен бала, достар арасындағы туыстық, бауырмалдық қарым-қатынас күрделі оқиғамен суреттеледі. Сондай-ақ дастанның сюжетінен мұсылмандық дүниетаным, Аллаға шын берілген құлшылық сезімі көрініс береді. Мемлекет басқару жайы айтылады. Поэманың кіріспесінде автор шығарманың жазылу тарихынан хабар беріп, өзі куә болған тарихи оқиғаны қоса баяндап өтеді. Поэма туралы әдебиеттанушы ғалымдар тарапынан құнды пікірлер айтылды. Академик, шығыстанушы ғалым Ә. Дербісәлі дастанды көне шағатай тілінен қазақ тіліне аударуымен қатар, терең талдауға құрылған көлемді мақала жазды. Зерттеуде Ә. Дербісәлі мақаласы методологиялық негізге алынып, әдеби-танымдық тұрғыдан талдау жасалынып, өзіндік көзқарас, тұжырымдар ұсынылды. Мақалада мәтіндік, көркемдік талдау, салыстыру әдістері қолданылды. Дастан әдеби айналымға кеңінен енуге тиіс. Қазақ әдебиеті тарихының бастауларынан маңызды орын алатын құнды туынды саналады. Ақынның гуманистік ой-толғамдары бүгінгі күн үшін де маңызды.
Әдебиеттер тізімі
Ahmet Zaki Walidi. Ein Turkisches Werk von Haidar Mirza Duglat // Bulletin of the School of Oriental Studies. (University of London). – 1937. – №8. – P. 985–989.
Стори Ч.А. Персидская литература. Био-библиографический обзор. В трех частях. / Пер. с англ., перераб. и доп. Ю.А. Брегель. Часть 2. – М.: Главная редакция Восточной литературы, 1972. – 699 с.
Султанов Т.И. Тюркские версии «Тарих-и Рашиди» и их место в средневековой восточнотуркестанской историографии // Петербургское востоковедение. Выпуск 9. – СПб.: Центр «Петербургское Востоковедение», 1997. – С. 356–383.
Мырза Мұхаммед Хайдар Дулати Жаһан наме (Дастан) / Ауд. және құраст. Әбсаттар қажы Дербісәлі. – Алматы: Білім, 2006. – 432 б.
Күмісбаев Ө. «Жаһан наме» және Әбсаттар Дербісәлі // Түркістан. – 2007, 2 маусым.
Әбдезұлы Қ. Таным көкжиегі. – Алматы: Арыс, 2009. – 272 б.
Қосан С. «Жаһан наме» дастанының сюжеттік ерекшеліктері: Ғылыми жинақ. – Тараз: Тараз университеті баспасы, 2018. – 320 б. 8. Құлбарақ С. М.Х. Дулатидің «Жаһан наме» поэмасындағы «шарт қоюдың» көркемдік қызметі. Кіт.: Қазақстан мен Шығыс елдері: тарихи-мәдени және рухани мұралар сабақтастығы. – Алматы: Арыс, 2017. – 304 б.
Ахмет Йүгінеки Ақиқат сыйы / Ауд. Ә. Құрышжанов, Б. Сағындықов. – Алматы: Жазушы, 1985. – 320 б.
Қожа Ахмет Иасауи. Хикмет. Жинақ. / Ауд. М. Жармұахаммедұлы, М. Гафиғи, С. Дәуітұлы, Е. Дүйсенбай. – Алматы: «Мұраттас» ғылыми-зерттеу және баспа орталыгы, 1998. – 170 б.
Ақсауыт. Батырлар жыры. Екі томдық. І том. – Алматы: Жазушы, 1977. – 367 б.
Мирза Мухаммад Хайдар. Тарих-Рашиди / Введение, пер. с перс. А. Урунбаева, Р.П. Джалиловой, Л.М. Епифановой. – Ташкент: Изд. «Фан» АН РУз, 1996. – 350 с.
Қазақ халық әдебиеті. Көп томдық. Ертегілер. 7-т. – Алматы: Жазушы, 1989. – 302 б.
Субханбердина Ү. Ғашық-наме. Шығыс хикаяларының желісіне құрылған қазақ дастандары. – Алматы: Жазушы, 1976. – 472 б.
Нахшаби З. Тотынама / Қазақ тіліне тәржімалаған Ә. Қоңыратбаев, Т. Қоңыратбай. – Алматы: Жазушы, 2005. – 328 б.
Қамбарова С., Жұмақаева Б.Д., Толысбаева Ә.Т. Әдебиеттану ғылымындағы автор теориясының даму өрісі: өткені мен бүгіні // Ясауи университетінің хабаршысы. – 2023. – №3(129). – Б. 147–159.
Ahmet Zaki Walidi. Ein Turkisches Werk von Haidar Mirza Duglat // Bulletin of the School of Oriental Studies. (University of London). – 1937. – №8. – P. 985–989.
Story Ch.A. Persidskaia literatura. Bio-bibliograficheski obzor [Persian literature. Bio-bibliographic review]. V treh chastiah. / Per. s angl., pererab. i dop. Iu.A. Bregel. Chast 2. – M.: Glavnaia redakcia Vostochnoi literatury, 1972. – 699 s. [in Russian]
Sultanov T.I. Tiurkskie versii «Tarih-i Rashidi» i ih mesto v srednevekovoi vostochnoturkestanskoi istoriografii [Turkic versions of “Tarikh-i Rashidi” and their place in medieval East Turkestan historiography] // Peterburgskoe vostokovedenie. Vypusk 9. – SPb.: Centr «Peterburgskoe Vostokovedenie», 1997. – S. 356–383. [in Russian]
Myrza Muhammed Haidar Dulati Jaһan name (Dastan) [Jahan-nama. Dastan]. / Aud. jane qurast. Absattar qajy Derbіsalі. – Almaty: Bіlіm, 2006. – 432 b. [in Kazakh]
Kumіsbaev O. «Jaһan name» jane Absattar Derbіsalі [Jahan-nama and Absattar Derbisali] // Turkіstan. – 2007, 2 mausym. [in Kazakh]
Abdezuly Q. Tanym kokjiegі [Horizons of knowledge]. – Almaty: Arys, 2009. – 272 b. [in Kazakh]
Qosan S. «Jaһan name» dastanynyn siujettіk erekshelіkterі: Gylymi jinaq [Plot features of the saga “Jahan-name”: scientific collection]. – Taraz: Taraz universitetі baspasy, 2018. – 320 b. [in Kazakh]
Qulbaraq S. M.H. Dulatidіn «Jaһan name» poemasyndagy «shart qoiudyn» korkemdіk qyzmetі. Kіt.: Qazaqstan men Shygys elderі: tarihi-madeni jane ruhani muralar sabaqtastygy [The artistic activity of “setting conditions” in the poem “Jahan-name” by M.H. Duglat. In: Kazakhstan and the countries of the East: the continuity of historical, cultural and spiritual heritage]. – Almaty: Arys, 2017. – 304 b. [in Kazakh]
Ahmet Iugіneki Aqiqat syiy [Aqiqat syiy/Gift of truth] / Aud. A. Quryshjanov, B. Sagyndyqov. – Almaty: Jazushy, 1985. – 320 b. [in Kazakh]
Qoja Ahmet Iasaui. Hikmet. Jinaq [Hikmets. Collection]. / Aud. M. Jarmuhammeduly, M. Gafigi, S. Dauіtuly, E. Duisenbai. – Almaty: «Murattas» gylymi-zertteu jane baspa ortalygy, 1998. – 170 b. [in Kazakh]
Aqsauyt. Batyrlar jyry [Aksauyt. Song of heroes]. Ekі tomdyq. І tom. – Almaty: Jazushy, 1977. – 367 b. [in Kazakh]
Mirza Muhammad Haidar. Tarih-Rashidi [Mirza Muhammad Haidar. Tarikh-i Rashidi] / Vvedenie, per. s pers. A. Urunbaeva, R.P. Djalilovoi, L.M. Epifanovoi. – Tashkent: Izd. «Fan» AN RUz, 1996. – 350 s. [in Russian]
Qazaq halyq adebietі. Kop tomdyq. Ertegіler [Kazakh folk literature. Multi-volume. Fairy tales]. 7-t. – Almaty: Jazushy, 1989. – 302 b. [in Kazakh]
Subhanberdina U. Gashyq-name. Shygys hikaialarynyn jelіsіne qurylgan qazaq dastandary [Gashyq-name. Kazakh sagas, created on the network of eastern stories]. – Almaty: Jazushy, 1976. – 472 b. [in Kazakh]
Nahshabi Z. Totynama [Totynama] / Qazaq tіlіne tarjіmalagan A. Qonyratbaev, T. Qonyratbai. – Almaty: Jazushy, 2005. – 328 b. [in Kazakh]
Qambarova S., Jumaqaeva B.D., Tolysbaeva A.T. Adebiettanu gylymyndagy avtor teoriasynyn damu orіsі: otkenі men bugіnі [Development of Author Theory in Literary Studies: Past and Present]] // Iasaui universitetіnіn habarshysy. – 2023. – №3(129). – B. 147–159. [in Kazakh]
