ЕУРАЗИЯЛЫҚ КЕҢІСТІКТЕГІ ТҮРІКТЕКТІ ЭТНИКАЛЫҚ ТҮЗІЛІМДЕР
Кілт сөздер:
Гапло топтар, Хуньюй, Куэй, Гүйфаң, Шығай, Шығай (тартар) мемлекеті, Сібір татарлары, жер-су, елді мекен аталымдары, археологиялық қазбалық дәлелдемелер.Аңдатпа
Мақалада қазақтардың және түрктектес 200-ден астам еуразиялық этностардың шығу тегінің қайнар бастауында тұрған түпкі ата-бабалық жұрттардың болмыстық тарихы сараланады. Ғылыми айналымға жаңадан кіріктірілген соны антропологиялық, археологиялық, этносоциологиялық, этнолингвистикалық және ДНК-генеалогиялық айғақтық мәліметтер аясында түп тектегі ата-бабалық жұрттардың тұрғылықты өңірлеріндегі табиғи-климаттық жағдайларға сәйкес қалыпталған өмірлену, шаруашылықтану және мәдениеттену үлгілері салыстырыла отырылып талданады.
Түп негіздегі арғы түрктекті халықтардың Сібірде аяқтанып, қанаттанғандығын растамалайтын артефактілік айғақтар жеткілікті. Мұның растамасына Сібірден табылып, аршылған және түрктекті халықтардікі екендігі дәлелденген монументті ескерткіштерді, материалдық және рухани дүниелерді он-ондап мысалдауға болады.
Алтай обаларынан табылған мәйіттерді зерттеу барысында, атап айтқанда, Пазырық мәдениетінен қазып алынған мүрделердің бет-әлпеттерінде еуропеоидты және монголоидты расалардың аралас белгілері байқалған, яғни еуропалық және моңғол рассалық адамдардың аралас өмір сүргендігінің белгілері анықталды. Ал Құлажорға мәдениеті Пазырық мәдениеті үлгілерінің жаңа сатыдағы жалғасы деп бағаланған. Обалардан адам сүйектерімен бірге хайуанат стилінде өрнектелген зергерлік бұйымдар көп табылған. Солардың ішінде бұғының, бүркіттің, таутекенің, бөрінің және үй малдардың бейнелері өте тартымды бейнеленген. Осыған қарағанда Таулы Алтай өңірі халқы мәдениеті, шаруашылығы, діни сенімі берік мемлекеттік құрылымда болғаны айқындалды.
Мақалада Еуразиялық кеңістіктің барлық өңірлеріне жайыла қоныстанған Хунгураттардың Таулы Алтайда мекендегендері де өзгелері сияқты небір мәдениет ошақтарын орнықтырғаны нақтыланады. Бұған осы өңірлердегі ескілікті елді мекендерден және қорымдардан қазып алынған мәдени ескерткіштер, мүсіндер, балбалдар, бейнелеу өнері суреттері, ою-өрнекті бұйымдар, өндіріс өнімдері қалдықтары, жерлеу рәсімдері, дүниетанымдық бейнелер куә болады.
Әдебиеттер тізімі
Клесов А. Новый взгляд на происхождение европейцев. Что показал ДНК-анализ. // YouTube. День ТВ. 19 июнь, 2020 г.
Ван Го-вэй. Чуань Тан Цзилинь (Гаң Таң мәліметтерінің жинағы). – «Чжунхуа – шуңзюй (Нанкин), 1923. Қосымшалар 2. Цзюань (бума) 13.
[Электронды ресурс] URL: http://www.xia.nu ss
Мэн-да бэй-лу (Полное описание монголо-татар) / Пер. и коммент. Н.Ц. Мункуева. – Москва: Наука, 1975. – С. 51–52.
Миллер Г.Ф. История Сибири. – Москва-Ленинград: изд. Академии наук СССР, 1937. Т. 1. – 157 с.
Томилов Н.А. Этническая история тюркоязычного населения Западно-Сибирской равнины конца ХVІ – начала ХХ в. – Новосибирск: изд-во Новосибир. ун-та, 1992. – 271 с.
Селезнев А.Г. Барабинские татары: Истоки эпоса и культуры. – Новосибирск: Наука, 1994. – 176 с.
Рыжикова Т.Р. Консонантизм языка барабинских татар: сопоставительно-типологический аспект. – Новосибирск: Изд-во СО РАН, 2005. – 266 с.
Катанов Н.Ф. Этнографический обзор турецко-татарских племен. – Казань: Типография университета, 1894. – 22 с.
Валеев Ф.Т., Томилов Н.А. Татары Западной Сибири. История и культура /Культура народов России. –Т.2. – Новосибирск: Наука, 1996. – 224 с.
Мухаметшин Ю.Г. Этнографические своеобразие традиционных сельских жилищ татар Западной Сибири // Сибирские татары. Сборник статей. – Казань, 2002. – С. 86–113.
Уразманова Р.К. Особенности годового цикла общественных обрядов и праздников татар Приуралья // Приуральские татары. – Казань, 1990. – 92–110.
Смирнова Е.Ю. Традиционная одежда тоболо-иртышских татар конца ХІХ – первой трети ХХ в. // Народы Сибири и сопредельных территорий. – Томск: Изд-во Томского ун-та, 1995. – 219 с.
Суслова С.В. Традиционная одежда пермских татар // Пермские татары. – Казань: ИЯЛИ им. Г.Ибрагимова КФАН СССР, 1983. – 99–118 с.
Халиков Н.А. Этнокультурные особенности хозяйства западно-сибирских татар // Сибирские татары. Сборник статей – Казань: Институт истории АН РТ, 2002. – С. 59–85.
Радлов В.В. Образцы народной литературы тюрских племен: В 10-ти т. – Т. 15. – Ч. ІV. Наречия барабинских, тарских, тобольских и тюменских татар. – Санкт-Петербург: Типография императорской Академии наук, 1872. – 443 с.
Радлов В.В. Этнографический обзор турецких племен Сибири и Монголии. – Иркутск: Тип. из-ва «Власть труда», 1923. – 232 с.
Алишина Х.Ч. Этнический состав татар по данным топонимии // Сибирские татары. Сборник статей. – Казань: Институт АН РТ, 2002. – С. 189–204.
Долгих Б.О. Расселение народов Сибири в XVII в. // Советская в XVII в. //Советская этнография. –1952. – №3. – С. 21–28.
Гейбуллаев Г.А. О некоторых азербайджанских этнотопонимах // Советская этнография, 1952. №3. – С. 28–39.
Тумашева Д.Т. О двух типах аналитических конструкций с глаголами движения в татарском языке // Сущность, развитие и функции. – Москва: Наука, 1987. – С. 202–209.
Тишкин А.А. Погребальные сооружения курганного могильника Бийке в Горном Алтае и культура населения, оставившего их // Погребальный обряд древних племен Алтая. – Барнаул, 1996. – С. 20–54.
