М. Қашқаридің «Дивани луғат-ит-турк» еңбегіндегі «Адам-Әлем-Уақыт» ұғымындағы лингвотанымдық бірліктердің сипаты
Кілт сөздер:
«Адам-Әлем-Уақыт» концептісі, түркілік дүниетаным, прагматика, ұлттық болмыс, рухани құндылықтар.Аңдатпа
«Адам-Әлем-Уақыт» ұғымы – жалпыадамзаттың таным-түсінігі, болмысы, тұрмыс-тіршілігі, ұлттық сипаты, өркениеті мен мәдениеті, ділі, діні, тілдік байлығынан хабар беретін үштік. Осы үштікті тарихи жазбалар арқылы тану және тіл тарихын орта ғасырдың жазба әдебиеттері негізінде зерттеу тілдің лексикалық, семантикалық, прагматикалық, парадигмалық қатынастарын тануға ықпал етеді. Мақалада М. Қашқаридің «Дивани луғат-ит-турк» еңбегіндегі «Адам-Әлем-Уақыт» ұғымындағы лингвотанымдық бірліктердің сипатын лингвистикалық талдау арқылы түркілік дүниетанымның ерекшелігі талданған. Зерттеу барысында Қашқари еңбегінің қазақ тіл білімінде зерттелу тарихына шолу жасалды. Зерттеудің басты жаңалығы жалпы адамзат танымындағы «Адам-Әлем-Уақыт» ұғымдары алғаш рет үштік ретінде қарастырылуында. Әлемдік лингвистикада «Адам-Әлем» ұғымы кеңінен қарастырылғанымен қазақ тіл білімінде зерттелмеген тың тақырыптардың бірі. Сондықтан да мақалада уақыт әлем мен адамды байланыстырып отырған күш ретінде алына отырып, «Адам-Әлем-Уақыт» қатынасын білдіретін лингвистикалық бірліктер сипатталды. Түркілік дүниетанымдағы «Адам-Әлем-Уақыт» ұғымдарының қолданыс жиілігі арқылы ұлтты тану үшін мысалдар кесте түрінде беріліп, түркі дүниетанымындағы адами құндылықтар көрсеткіші ұсынылды.
Әдебиеттер тізімі
Қосыбаев М.М. М. Қашқари «Диуани-лұғат-ит-түрік» еңбегіндегі әлемнің тілдік бейнесі: PhD ... дисс. – Астана, 2014. – 120 б.
Садуов Б.Н. М. Қашқари мұрасындағы «Адам-Әлем» қатынасы мәселесі: Филос. ғыл. канд. ... дисс. – Кентау, 2007. – 118 б.
Досмұхаметұлы Х. Диуан-луғат ит-түрік // «Шолпан» журналы. – Ташкент, 1923. – №6-8. – Б. 19–29.
Сүйіншәлиев Х.Ж. Диуани-лұғат-ит-Түрік: Оқу құралы. – Алматы: ҚазҰУ баспасы, 1986. – 86 б.
Қашқари М. Түрік сөздігі. 1-том. / Ауд. А. Егеубай. – Алматы: Арда, 2017. – 592 б.
Mухитдинов Р.С. «Диуан луғат әт-турк» – түркітану темірқазығы. – Алматы: ҚазҰУ баспасы, 2011. – 148 б.
Вединяпина В.А. Интегративные основы образования в сопряженности «Мир-Человек», «Человек-Мир» // Фундаментальные исследования. – 2005. – №4. – С. 27–28.
Әлжан Қ.Ұ. М. Қашқари кеңістігі және оның дүниетанымдық бағдары. – Алматы: ФСИ, 2005. – 118 б.
Ниязғалиева А.Ә. М. Қашқари – жалпытүркілік тілдік тұлға // БҚМУ Хабаршысы. – 2019. – №4. – Б. 300–305.
Tokay Y. Dğvanü Lugatğ-t-Türk-te kızgınlık ğrade eden kelğmeler // Literature and history of Turkish or Nurkic. – 2011. – Volume 61 winter. – P. 1851–1862.
Üzülmez E. Divani Lugati-t-Türkde qecen idari ve askerı kavramlar üzerine bir inceleme. – Elazığ: Fırat üniversitesı, 2012. – 190 s.
REFERENCES
Qosybaev M.M. M. Qashqari «Diuani-lugat-it-turіk» enbegіndegі alemnіn tіldіk beinesі: PhD ... diss. [A linguistic image of the world in the M. Kashkari’s work “Diwani-lugat-it-turk”]. – Astana, 2014. – 120 b. [in Kazakh]
Saduov B.N. M. Qashqari murasyndagy «Adam-Alem» qatynasy maselesі [The problem of “Human-World” relationship in M. Kashkari heritage]. – Kentau, 2007. – 118 b. [in Kazakh]
Dosmuhametuly H. Diuan-lugat it-turіk [Diwani-lugat-it-turk] // Sholpan. – Tashkent, 1923. – №6-8. – B. 19–29. [in Kazakh]
Suyinshaliev H.J. Diuani-lugat-it-Turik [Diwani-lugat-it-turk]: Oqu quraly. – Almaty: QazUU baspasy, 1986. – 86 b. [in Kazakh]
Qashqari M. Turіk sozdіgі [Turkic dictionary]. 1-tom / Aud. A. Egeubai. – Almaty: Arda, 2017. – 592 b. [in Kazakh]
Muhitdinov R.S. «Diuan lugat at-turk» – turkіtanu temіrqazygy [“Diwan Lugat al-Turk” is a cornerstone of Turkic studies]. – Almaty: QazUU baspasy, 2011. – 148 b. [in Kazakh]
Vediniapina V.A. Integrativnye osnovy obrazovania v sopriajennosti «Mir-Chelovek», «Chelovek-Mir» [Integrative foundations of education in connection with “World-Human”, “Human-World”] // Fundamentalnye issledovania. – 2005. – №4. – S. 27–28. [in Russian]
Aljan K.U. M. Qashqari kenіstіgі jane onyn dunietanymdyq bagdary [M. Kashkari space and his worldview orientation]. – Almaty: FSI, 2005. – 118 b. [in Kazakh]
Niazgalieva A.A. M. Qashqari – jalpyturkіlіk tіldіk tulga [M. Kashkari – largest figure in the Turkic world] // BQMU Habarshysy. – 2019. – №4. – B. 300–305. [in Kazakh]
Tokay Y. Dğvanü Lugatğ-t-Türk-te kızgınlık ğrade eden kelğmeler // Literature and history of Turkish or Nurkic. – 2011. – Volume 61 winter. – P. 1851–1862. [in Turkish]
Üzülmez E. Divani Lugati-t-Türkde qecen idari ve askerı kavramlar üzerine bir inceleme [A recerarch on admimistrative and military terms in the Diwan Luqhanat-Turk]. – Elazığ: Fırat üniversitesi, 2012. – 190 s. [in Turkish]
