ЛИНГВИСТИКАЛЫҚ ЗЕРТТЕУЛЕРДЕГІ МӘТІН ЖӘНЕ ДИСКУРС ТЕОРИЯСЫ
Кілт сөздер:
мәтін және дискурс, лингвистикалық зерттеулер, антропоөзекті бағыт, сөйлеу актілері, адресант – мәтін – адресат, ғылыми мәтін.Аңдатпа
Мақала лингвистикалық еңбектердегі мәтін және дискурс теориясының зерттелу тарихын қарастыруға, ұғымдар арасындағы қатынасты анықтауға, мәтін мен дискурс ұғымдарын салыстыруға арналған. Зерттеу барысында мәтін және дискурс теориясын қалыптастырушы әрі дамытушы ғалымдардың пікірлері (Ф. де Соссюр, О. Москальская мен И. Гальперин, О. Ахманова, А. Бондарко, Т. ван Дейк, Г. Мельников, А. Байтұрсынұлы, Қ. Жұбанов, Р. Сыздық, Н. Уәли, Ж. Манкеева, Ж. Жақыпов, А. Салқынбай) салыстырылып, ортақ тұжырымдары беріледі. Мәтіннің тілдік ерекшеліктері, дискурсқа тән белгілер тілдік деректер арқылы анықталады. Сонымен қатар мәтіннің дискурстан, дискурстың мәтіннен айырмашылығы мен ұқсастықтарына қатысты талдаулар жасалады. Мәтін түзудегі тақырыптық, мағыналық және құрылымдық тұтастық, грамматикалық заңдылықтар туралы зерттеулер жүргізіледі. Жүргізілген зерттеулердің негізінде автор тарапынан мәтін мен дискурс ұғымдарының ұқсастықтары мен ерекшеліктері беріледі. Оған қоса, ғалым М. Балақаевтың ғылыми мәтіні нысанға алынып, оған стилистикалық, танымдық, дискурстық және прагматикалық талдаулар жасалды. Ғалымның мәтіні арқылы мәтін мен дискурс арасындағы байланыс пен ерекшелік анықталды. Мәтіннің ойдың нәтижесі екендігі, дискурстың үдерістік қасиеті талдаулар нәтижесі арқылы көрсетілді. Бұл мақала мәтін және дискурс теориясын зерттеушілер үшін өзекті болып табылады.
Әдебиеттер тізімі
Ф. де Соссюр. Курс общей лингвистики. Извлечения [Электронды ресурс]. URL: http://genhis.philol.msu.ru/f-de-sossyur-kurs-obshhej-lingvistiki-izvlecheniya/ (қаралған күні 26.12.2022)
Кенжеқанова Қ. Саяси дискурстың прагмалингвистикалық және когнитивтік компоненттері (қазақ тіліндегі мерзімді басылымдар матриалдары бойынша): Филос. (PhD) докт. ... дисс. – Алматы, 2015. – 187 б.
Гальперин И. Текст как объект лингвистического исследования. – М.: Наука, 1981. – 136 с.
Ахманова О.С. Словарь лингвистических терминов. – М.: Советская энциклопедия, 1966. – 606 с.
Бондарко А. Лингвистика текста в системе функциональной грамматики. [Электронды ресурс]. URL: http://www.philology.ru/linguistics1/bondarko-01.htm. (қаралған күні 26.12.2022)
Т. ван Дейк. Язык. Познание. Коммуникация. – Благовещенск: БГК им. И.А. Бодуэна де Куртенэ, 2000. – 308 с.
Байтұрсынұлы А. Әдебиет танытқыш. – Алматы: Атамұра, 2003. – 206 б.
Салқынбай А. Абай сөзінің лингвопоэтикасы. – Алматы: Қазақ университеті, 2015. – 242 б.
Жұбанов Қ. Қазақ тіл білімінің өзекті мәселелері. І том. – Алматы: Өнер, 2013. – 259 б.
Сыздық Р. Сөз құдыреті. – Алматы: Ел-шежіре, 2014. – 295 б.
Уәли Н. Қазақ сөз мәдениетінің теориялық негіздері: филол. ғыл. докт. ... автореф. – Алматы, 2007. – 60 б.
Манкеева Ж. Қазақ тіл білімінің өзекті мәселелері. – Алматы: Абзал-ай, 2014. – 639 б.
Жакупов Ж. Синтаксис строфы. – Омск: БОУДПО «ИРООО», 2008. – 123 с.
Михайлова Е.В. Интертекстуальность в научном дискурсе: автореф. ... канд. филол. наук. – Волгоград, 1999. – 23 с.
Смирнова Н.И. Академический язык как разновидность научного дискурса: автореф. ... канд. филол. наук. – Ульяновск, 1999. – 23 с.
Таланина А.А. Жанр лекции в учебно-научном дискурсе: автореф. ... канд. филол. наук. – Архангельск, 2021. – 21 с.
Динаева Б.Б., Сапина С.М. Академиялық сауаттылықтың теориялық және практикалық негіздері. – Нұр-Сұлтан: КАЗГЮУ Университеті, 2020. – 200 б.
Оспанов Е. Академиялық жазылым. – Алматы: Экономика, 2018. – 120 б.
Қожахметова А., Манкеева Ж. Өлеңсөздің дискурстық синергиясы // Ясауи университетінің хабаршысы. Филология сериясы. – 2023. – №1. – Б. 156–166.
Балақаев М. Тіл мәдениеті және қазақ тілін оқыту. – Алматы: Мектеп, 1989. – 96 б.
Мишанкина Н. Лингвокогнитивное моделирование научного дискурса: дисс. ... докт. филол. наук. – Томск, 2010. – 409 с.
Әлкебаева Д. Сөз мәдениеті. – Алматы: Қазақ университеті, 2011. – 196 б.
REFERENCES
Ferdinand de Sossur. Kurs obshei lingvistiki [Course in General Linguistics]. Izvlecheniia [Electronic resource]. URL: http://genhis.philol.msu.ru/f-de-sossyur-kurs-obshhej-lingvistiki-izvlecheniya/ (qaralgan kuni 26.12.2022). [in Russian]
Kenjeqanova Q. Sayasi diskurstyn pragmalingvistikalyq jane kognitivtіk komponentterі (qazaq tіlіndegі merzіmdі basylymdar matrialdary boiynsha) [Pragmalinguistic and cognitive components of political discourse (according to the matrices of periodicals in the Kazakh language)]: Filos. (PhD) dokt. … diss. – Almaty, 2015. – 187 b. [in Kazakh]
Galperin I. Tekst kak obiekt lingvisticheskogo issledovaniya [Text as an object of linguistic research]. – M.: Nauka, 1981. – 136 s. [in Russian]
Ahmanova O.S. Slovar lingvisticheskih terminov [Dictionary of Linguistic Terms]. – M.: Sovetskaya entsiklopedia, 1966. – 606 s. [in Russian]
Bondarko A. Lingvistika teksta v sisteme funkcionalnoi grammatiki [Linguistics of the text in the system of functional grammar.] [Electronic resource]. URL: http://www.philology.ru/linguistics1/bondarko-01.htm. (qaralgan kuni 26.12.2022. [in Russian]
T. van Deik. Iazyk. Poznanie. Kommunikaciia [Language. Cognition. Communication]. – Blagoveshchensk: BGK im. I.A. Baudouin de Courtenay, 2000. – 308 s. [in Russian]
Baitursynuly A. Adebiet tanytqysh [Literature guide]. – Almaty: Atamura, 2003. – 206 b. [in Kazakh]
Salqynbai A. Abay sozіnіn lingvopoetikasy [Linguopoetics of Abay’s word]. – Almaty: Kazakh universiteti, 2015. – 242 b. [in Kazakh]
Jubanov Q. Qazaq tіl bіlіmіnіn ozektі maselelerі [Actual problems of Kazakh linguistics]. І tom. – Almaty: Oner, 2013. – 259 b. [in Kazakh]
Syzdyq R. Soz qudyretі [The power of the word]. – Almaty: El-shejire, 2014. – 295 b. [in Kazakh]
Uali N. Qazaq soz madenietіnіn teoriyalyq negіzderі [Theoretical foundations of Kazakh speech culture]: Filol. gyl. dokt. … avtoref. – Almaty, 2007. – 60 b. [in Kazakh]
Mankeeva J. Qazaq tіl bіlіmіnіn ozektі maselelerі [Actual problems of Kazakh linguistics]. – Almaty: Abzal-ai, 2014. – 639 b. [in Kazakh]
Jakupov J. Sintaksis strofy [Strophe syntax]. – Omsk: BOUDPO «IROOO», 2008. – 123 s. [in Russian]
Mihailova E.V. Intertekstualnost v nauchnom diskurse [Intertextuality in scientific discourse]: avtoref. … kand. filol. nauk. – Volgograd, 1999. – 23 s. [in Russian]
Smirnova N.I. Akademicheskiy iazyk kak raznovidnost nauchnogo diskursa [Academic language as a kind of scientific discourse]: avtoref. … kand. filol. nauk. – Ulianovsk, 1999. – 23 s. [in Russian]
Talanina A.A. Janr lekcii v uchebno-gauchnom diskurse [Genre of lectures in educational and scientific discourse]: avtoref. … kand. filol. nauk. – Arhangelsk, 2021. – 21 s. [in Russian]
Dinaeva B.B., Sapina S.M. Akademiialyq sauattylyqtyn teoriyalyq jane praktikalyq negіzderі [Theoretical and practical foundations of academic literacy]. – Nur-Sultan: KAZGUU Universiteti, 2020. – 200 b. [in Kazakh]
Ospanov E. Akademiyalyq jazylym [Academic writing]. – Almaty: Ekonomika, 2018. – 120 b. [in Kazakh]
Qojakhmetova A, Mankeeva J. Olensozdin diskurstyq sinergiasy [Discourse synergy of the poem] // Yassaui universitetinin habarshysy. Filologia seriasy. – 2023. – №1. – B. 156–166 б. [in Kazakh]
Balaqaev M. Tіl madenietі jane qazaq tіlіn oqytu [Language culture and teaching the Kazakh language]. – Almaty: Mektep, 1989. – 96 b. [in Kazakh]
Mishankina N. Lingvokognitivnoe modelirovanie nauchnogo diskursa [Linguocognitive modeling of scientific discourse]: diss. … dokt. filol. nauk. – Томск, 2010. – 409 с. [in Russian]
Alkebaeva D. Soz madenieti [Word culture]. – Almaty: Qazaq universiteti, 2011. – 196 b. [in Kazakh]
