Мархабат Байғұт прозасындағы сөз қолдану даралығы
Кілт сөздер:
әдеби стиль, авторлық баяндау, кейіпкер сөзі, тіл шеберлігі, авторлық неологизм, тілдік қолданыс.Аңдатпа
Мақалада Мархабат Байғұт шығармаларындағы диалект, көнерген сөздер мен неологизмдерді (авторлық неологизмдер) қолданудың көркемдік мақсаты мен эстетикалық, танымдық қызметтері көрсетіліп, мысалдар арқылы олардың өзіндік стильдік ерекшеліктері айқындалады. Жазушы шығармалары негізінде зерттеу нысанына алынған тілдік қолданыстардың жалпы қазақ әдебиеті мен жазушы шығармашылығындағы орны анықталады.
Мархабат Байғұт өз кейіпкерлерін көбіне шыққан тегіне, дәулетіне, мансабына байланысты емес, адамгершілігі, ар-ұжданына, рухани-адамгершілік бітім-болмысына, дара қасиеттеріне, мінез ерекшеліктеріне орай сөйлетеді. Бұл – жазушы шеберлігінің өзіндік бір қыры. Қаламгер жалпы халықтық тілдің лексикалық байлығын шебер, жан-жақты қолданады. Жазушының диалект сөздерді, көбінесе, халықтың тұрмыс-жағдайын сипаттау әрі белгілі бір аймаққа ғана тән рухани, мәдени дағдыларды айқынырақ көрсету, қарапайым халықтың шынайы болмысын бейнелеу мақсатында қолданғандығы дәлелденеді.
Тақырып етіп алған шындықты еш боямасыз, қаз қалпында, табиғи күйінде оқушысына жеткізудің төте жолын тапқан жазушының қолданысындағы көнерген сөздерді талдау барысында автордың ұлттық құндылықты дәріптейтін, ескіні жаңартуды қолдайтын кредосы да танытылады. Стильдік бояуы басым тарихи, архаизм сөздердің мағыналары ашылып, олардың көркемдік қызметі мен мазмұндық жүгі талданады. Заман тынысымен тілімізге енген неологизмдерден бөлек, авторлық жаңа сөздердің қолданылу реті, экспрессивтік реңкі кең түрде сипатталады. Нәтижесінде, кейіпкер тілінде, авторлық баяндауда кездесетін лексикалық топтардың суреткер стилінің өзіндік дара сипаттарын аңғартуда маңызды қызмет атқаратындығы дәлелденеді.
Әдебиеттер тізімі
Әдебиеттану / Құраст. Ә. Дайырова, Қ. Бітібаева, С. Мақпыров, Г. Құрманбаева. – Алматы: Рауан, 1997. – 269 б.
Еңсебаева К.К. Көркем мәтін және кейіпкер тілі: монография. – Өскемен: С. Аманжолов атындағы ШҚМУ баспасы, 2012. – 156 б.
Мaрхaбaт мyзacы. Әңгімecі рoмaн жүгін aрқaлaп. Әдeби-cын мaқaлaлaр, рeцeнзиялaр, эcceлeр / Құраст. А. Асанқызы. – Aлмaты: Қaзығұрт, 2020. – 344 б.
Сыздық Р. Сөз құдіреті. – Алматы: Атамұра, 2005. – 272 б.
Бaйғұт М. Бұлa бұлaқ. Әңгімeлeр. – Aлмaты: Рaритeт, 2012. –384 б.
Байғұт М. Оқу залы. Әңгімелер. – Алматы: ҚазАқпарат, 2009. – 344 б.
Бaйғұт М. Шығaрмaлaр жинaғы. І тoм. Әңгімeлeр мeн хикaяттaр. – Aлмaты: Кeрeмeт мeдиa, 2019. – 400 б.
Ергөбек Қ. Қарасөз. Қазақ прозасы туралы ойлар. – Алматы: Ел-шежіре, 2013. – 600 б.
Қайдаров Ә. Шығарма тілі – көркем әдебиет өзегі // Өнер алды – қызыл тіл. Мақалалар жинағы. – Алматы: Ғылым, 1986. – 350 б.
Байғұт М. Қозапая. Әңгімелер мен повестер. – Алматы: Атамұра, 2003. – 248 б.
Құланова С.Ш. М. Байғұт прозасындағы ұлттық идея және кейіпкер әлемі: Филол. ғыл. канд. ... дисс. – Алматы, 2010. – 120 б.
Аймұхамбет Ж.Ә., Құрмамбаева Қ.С., Миразова М.Н. Көркем туындыдағы бейне мен таңбаның қызметі // Ясауи университетінің хабаршысы. – 2023. – №1(127). – Б. 35–45. https://doi.org/10.47526/2023-1/2664-0686.03
Байғұт М. Алмағайып: Әңгімелер. – Алматы: Жазушы, 2001. – 199 б.
Серғалиев М. Көркем әдебиет тілі. Монографиялар. Мақалалар. Баяндамалар. – Астана: Л.Н. Гумилев атындағы ЕҰУ, 2006. – 396 б.
Гумбольдт В. Избранные труды по языкознанию. 2-е изд. – М.: Прогресс, 2000. – 400 с.
Әдебиеттану. Терминдер сөздігі. – Алматы: Ана тілі, 1998. – 384 б.
REFERENCES
Adebiettanu [Literary studies] / Qurast. A. Daiyrova, Q. Bitibaeva, S. Maqpyrov, G. Qurmanbaeva. – Almaty: Rauan, 1997. – 269 b. [in Kazakh]
Ensebaeva K.K. Korkem matin jane keiipker tili [Artistic text and character language: monograph]. – Oskemen: S. Amanjolov atyndagy ShQMU baspasy, 2012. – 156 b. [in Kazakh]
Marhabat muzasy. Angimesi roman jugin arqalap [Markhabat’s muse. The narrator talks about the novel]. Adebi-syn maqalalar, resenzialar, esseler / Qurast. A. Asanqyzy.– Almaty: Qazygurt, 2020. – 344 b. [in Kazakh]
Syzdyq R. Soz qudireti [The power of words]. – Almaty: Atamura, 2005. – 272 b. [in Kazakh]
Baigut M. Bula bulaq [Streaming spring]. Angimeler. – Almaty: Raritet, 2012. –384 b. [in Kazakh]
Baigut M. Oqu zaly [Study hall]. Angimeler. – Almaty: QazAqparat, 2009. – 344 b. [in Kazakh]
Baigut M. Shygarmalar jinagy [Collection of Works]. І tom: Angimeler men hikaiattar.– Almaty: Keremet media, 2019. – 400 b. [in Kazakh]
Ergobek Q. Qarasoz [Book of words]. Qazaq prozasy turaly oilar. – Almaty: El-shejire, 2013. – 600 b. [in Kazakh]
Qaidarov A. Shygarma tili – korkem adebiet ozegi [The language of creation is the core of fiction] // Oner aldy – qyzyl til. Maqalalar jınagy. – Almaty: Gylym, 1986. – 350 b. [in Kazakh]
Baigut M. Qozapaia [Kozapaya]. Angimeler men povester. – Almaty: Atamura, 2003. – 248 b. [in Kazakh]
Qulanova S.Sh. M. Baigut prozasyndagy ulttyq ideia jane keiipker alemi: filol. gyl. kand. ... dıss. [The national idea and the characters world in M. Baigut's prose: diss. … Kand. Philol. Science]. – Almaty, 2010. – 120 b. [in Kazakh]
Aimuhambet J.A., Qurmambaeva Q.S., Mirazova M.N. Korkem tuyndydagy beine men tanbanyn qyzmeti [The Role of Image and Sign in a Artwork] // Iasaui universitetіnіn habarshysy. – 2023. – №1(127). – B. 35–45. https://doi.org/10.47526/2023-1/2664-0686.03 [in Kazakh]
Baigut M. Almagaiyp [Almagayip]. Angimeler. – Almaty: Jazushy, 2001. – 199 b. [in Kazakh]
Sergaliev M. Korkem adebiet tili [The language of literature]. Monografialar. Maqalalar. Baiandamalar. – Astana: L.N. Gumiliev atyndagy EUU, 2006. – 396 b. [in Kazakh]
Gumboldt V. Izbrannye trudy po iazykoznaniiu [Selected works on linguistics]. 2-e izd. –M.: Progress, 2000. – 400 s. [in Russian]
Adebiettanu [Literary studies]. Terminder sozdigi. – Almaty: Ana tili, 1998. – 384 b. [in Kazakh]
