«ДИУАНИ ХИКМЕТ» ЖИНАҒЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ҚАЗАҚ ХАЛҚЫНЫҢ АУЫЗ ӘДЕБИЕТІМЕН БАЙЛАНЫСЫ
Кілт сөздер:
фольклор жанры, хәл ілімі, зікір, хикмет, сопылық дәстүр, рухани тәрбие, Ясауи тариқаты, редиф.Аңдатпа
Қазақтың ұлттық мәдениетін қалыптастыруда Қожа Ахмет Ясауи ілімі мен еңбектерінің маңызы зор. Оның еңбектерінің ішіндегі ең бірегейі – «Диуани хикмет» жинағы болып табылады. «Диуани хикмет» – мазмұны жағынан мінәжаттық толғаныстар, ғибратты әңгімелер, нақыл сөздер, философиялық түйіндеулер, пішіні жағынан симметриялық өлшемге құрылған, ырғақтық, тармақтық, шумақтық, ұйқастық қалыбы бар поэзиялық түрдегі, адамзатты имандылыққа, бауырмалдыққа, сүйіспеншілікке, мейірімділікке тәрбиелеуге арналған көлемді шығарма.
Хикметтер жинағы – түркі халықтарының, соның ішінде қазақ халқының мәдениеті мен әдебиетінің маңызды ескерткіші, ондағы даналық тұжырымдар мен философиялық ойлар қазіргі қоғам үшін де өте өзекті. Жинақ көшпелі тіршілік кешкен ортаға бағытталғандықтан, ауызша көркемдік дәстүрді басшылыққа алып жазылған. Сондықтан ол қазақ халқының ауыз әдебиетімен де тығыз байланысты. Хикметтер өзіне дейінгі фольклорлық және ауызша әдебиет дәстүрімен сабақтасып қана қоймастан, ауызша таралуының нәтижесінде, барлық түркілердің, әсіресе, қазақ фольклорының көптеген жанрларының, тақырыптарының, көркемдік түрлерінің қалыптасуына пәрменді ықпал етті.
Ғылыми мақаланың мақсаты – қазақ халқының ауыз әдебиеті мен Ясауидің «Диуани хикмет» жинағы арасындағы тамырластықтың, байланыс пен сабақтастықтың мазмұндық және пішіндік түрлерін айқындау. Мақала қазақ халқының ауызша көркемдік дәстүрінде Ясауи хикметтерінің бастау болған мазмұндық және көркемдік түрлерін саралауға, сондай-ақ ол екеуінің де тамыр тартқан ортақ көркемдік бұлақтарын айқындауға бағытталған.
Ясауи хикметтері бойынша талдауға алынған материалдар мен оның нәтижелері жаңадан теориялық еңбектерді жасауға негіз бола алады.
Әдебиеттер тізімі
Memmedova-Kekeç E. Ahmed Yesevı’nın yaşnamesınde “Bılge kışı” arketıpı // Milli Folklor. – 2017. – №3 (116). – P. 101–111.
Мейірманов А.Д. Қожа Ахмет Ясауи хәл ілімінің философиялық қырлары // ҚР ҰҒА Хабаршысы. Әлеуметтік ғылымдар сериясы. – 2010. – № 5. – Б. 77–79.
Қорғанбеков Б.С. Қожа Ахмет Ясауидің «Диуани хикметі» және қазақ фольклоры: Монография. – Алматы: Newbook, 2020. – 220 б.
Stockwell P. Cognitive poetics. – New York: Edinburgh University Press, 1991. – 193 p.
Osman T. Hoca Ahmed Yesevi’nin Turk-Islam Tarihindeki yeri ve tasavvufi sahsiyeti // Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. – 1995. – №12. – S. 11–27.
Suleimenova Zh., Abilkhamitkyzy R., Yskak B., Korganbekov B. Exploring Topics and Sentiment in the English Version of Yassawi’s Divan-i Hikmet: A Text Mining Approach // Theory and Practice in Language Studies. – 2022. №.12 (12). – P. 2678–2686. DOI: https://doi.org/10.17507/tpls.1212.26
Жетписбаева Б.А. Древнетюркская литература: учебник. – Алматы: Юридическая литература, 2007. – 254 c.
Иассауи Қ.А. Диуани хикмет: Акыл кітабы. – Алматы: Өнер, 2007. – 312 б.
Кенжетай Д. Тарихи деректер: Пір-и түрк-истан Ахмет Ясауи / [Электронды ресурс]. URL: https://ulagat.com/2020/07/14/тарихи-деректер-пір-и-түрк-и-стан-ахме/ (қаралған күні 15.12.2023).
Негимов С. Ақын-жыраулар поэзиясы: Генезис. Стилистика. Поэтика. – Алматы: Ғылым, 2001. – 280 б.
Бұқар жырау Қалқаманұлы. Шығармалары. – Алматы: Мұраттас, – 1992. – 97 б.
Бородовская Л.З. Отражение традиций Ясавия в исламско-суфийской символике татарских фольклорных мунаджатов // Исламоведение. – 2016. Т. 7. – № 3 (29). – С. 103–117. DOI:10.21779/2077-8155-2016-7-3-103-117
Йасауи Қ.А. Хикмет жинақ: Даналық сыр. – Алматы: Жалын, 1998. – 656 б.
Иасауи А. Хикмет Хазірет Сұлтан Қожа Ахмет Иасауи / Жинақты басп. дайынд.: М. Жармұхамедұлы, М. Шафиғи, Ж. Кәриева. – Алматы: Жалын, 2002. – 272 б.
Жанайдаров О. Ежелгі Қазақстан мифтері. Қазақстан балалар энциклопедиясы. – Алматы: Аруна, 2006. – 252 б.
REFERENCES
Memmedova-Kekeç E. Ahmed Yesevı’nın yaşnamesınde “Bılge kışı” arketıpı [The “wise man” archetype in Ahmed Yassawi’s Yashnama] // Milli Folklor. – 2017. – №3 (116). – P. 101–111. [in Turkish]
Meiіrmanov A.D. Qoja Ahmet Iasaui hal іlіmіnіn filosofiialyq qyrlary [Philosophical aspects of Hoja Ahmet Yasawi teachings] // QR UGA Habarshysy. Aleumettіk gylymdar seriiasy. – 2010. – № 5. – B. 77–79. [in Kazakh]
Qorganbekov B.S. Qoja Ahmet Iasauidіn «Diuani hikmetі» jane qazaq folklory: Monografiia [“Diwani Hikmet” of Hoja Ahmet Yasawi and Kazakh folklore: Monograph]. – Almaty: Newbook, 2020. – 220 b. [in Kazakh]
Stockwell P. Cognitive poetics. – New York: Edinburgh University Press, 1991. – 193 p.
Osman T. Hoca Ahmed Yesevi’nin Turk-Islam Tarihindeki yeri ve tasavvufi sahsiyeti [The place of Hoja Ahmed Yasawi in Turk-Islamic history and his mystical personality] // Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. – 1995. – №12. – S. 11–27. [in Turkish]
Suleimenova Zh., Abilkhamitkyzy R., Yskak B., Korganbekov B. Exploring Topics and Sentiment in the English Version of Yassawi’s Divan-i Hikmet: A Text Mining Approach // Theory and Practice in Language Studies. – 2022. №.12 (12). – P. 2678–2686. DOI: https://doi.org/10.17507/tpls.1212.26
Jetpisbaeva B.A. Drevnetiurkskaia literatura: Uchebnik [Ancient Turkic literature: textbook]. – Almaty: Iuridicheskaia literatura, 2007. – 254 c. [in Russian]
Iassaui Q.A. Diuani hikmet: Aqyl kіtaby [Diwani Hikmat: The Book of Wisdom]. – Almaty: Oner, 2007. – 312 b. [in Kazakh]
Kenjetai D. Tarihi derekter: Pіr-i tүrk-istan Ahmet Jasaui [Historical data: Pir-i Turkestan Ahmet Yasawi] / [Electronic resource]. URL: https://ulagat.com/2020/07/14/tarihi-derekter-pіr-i-tүrk-i-stan-ahme/ (qaralgan kunі 15.12.2023). [in Kazakh]
Negimov S. Aqyn-jyraular poeziiasy: Genezis. Stilistika. Poetika [The poets' poetry: Genesis. Stylistics. Poetika]. – Almaty: Gylym, 2001. – 280 b. [in Kazakh]
Buqar jyrau Qalqamanuly. Shygarmalary [The works of Bukhar zhyrau Kalkamanuly]. – Almaty: Murattas, – 1992. – 97 b. [in Kazakh]
Borodovskaia L.Z. Otrajenie tradicii Iasaviia v islamsko-sufiiskoi simvolike tatarskih folklornyh munadjatov [Reflection of Yasawi traditions in Islamic-Sufi symbolism in Tatar folklore munajat] // Islamovedenie. – 2016. T. 7. – № 3 (29). – S. 103–117. DOI:10.21779/2077-8155-2016-7-3-103-117 [in Russian]
Iasaui Q.A. Hikmet jinaq: Danalyq syr [A collection of Hikmet: The Secret of Wisdom]. – Almaty: Jalyn, 1998. – 656 b. [in Kazakh]
Iasaui A. Hikmet Hazіret Sultan Qoja Ahmet Iasaui [Hikmet Hazret Sultan Hoja Ahmet Yasawi] / Jinaqty basp. daiynd.: M. Jarmuhameduly, M. Shafigi, J. Karieva. – Almaty: Jalyn, 2002. – 272 b. [in Kazakh]
Janaidarov O. Ejelgі Qazaqstan mifterі. Qazaqstan balalar enciklopediiasy [Ancient Kazakh myths. Children's Encyclopaedia of Kazakhstan]. – Almaty: Aruna, 2006. – 252 b. [in Kazakh]
