Қазақстан Республикасының бұқаралық коммуникациялар құқығының даму тарихы
Кілт сөздер:
Конституция, бұқаралық ақпарат құралдары, сөз бостандығы, баспасөз бостандығы, телерадио еркіндігі, бақылау.Аңдатпа
Мақалада плюралистік жүйенің, яғни хабар алу мен хабар таратудағы аралас жүйенің демократиялық ережелері мен қоғамдық қызметтің негізі түсіндірілген. Сонымен қатар ғылыми еңбекте сөз бостандығы туралы, оның өзіне тән ерекшеліктері жан-жақты талданған. Ойлау еркіндігі плюралистік демократиялардың негіздерінің бірі екіні анық. Сөз бостандығы демократияның «міндетті» шарты ретінде қоғамдық өмірде маңызды орынға ие, осы тұрғыдан алғанда сөз бостандығының коммуникациялық кеңістіктегі орны мен рөлі сараланады.
Конституцияның даму тарихы мен Бұқаралық коммуникация туралы заңды қарастырған кезде пікір білдіру бостандығы туралы баптарға баса назар аударылды. Зерттеудің негізгі саласы құқықтық тақырып болса да құқықтық ұғымдарға кеңінен тоқталмай негізгі назарды сөз бостандығы шеңберінде қарастырған. Ғылыми еңбекте сөз бостандығы, азаматтық құқық, саясаттану және коммуникация салалары синтезделіп зерттелді. Қазақстан Республикасы Кеңестік Социалистік Республикалар Одағынан (КСРО) 1991 жылы тәуелсіздігіне қол жеткізген мемлекет. Мақалада Қазақстан Республикасының сонау кеңес дәуірінен бастап казіргі күнге дейінгі бұқаралық ақпарат құралдары саласындағы құқықтық даму кезеңдерін, даму ерекшеліктерін қарастырады.
Сөз және пікір білдіру бостандығына, сондай-ақ бұқаралық ақпарат құралдарының бостандығына Қазақстан Республикасының Конституциясында тайға таңба басқандай кепілдік берілген. (Қазақстан Конституциясы 20.баб). Қоғам бұқаралық ақпарат құралдарының арқасында орын алған оқиғалардан хабардар болуға, ақпарат алуға, көңіл көтеруге және өзін-өзі жетілдіруге мүмкіндік беруде.
Конституция сөз бостандығына кепілдік берілгеніне қарамастан, ақпарат құралдыры Қазақстанда шектеусіз бағдарламаларды ұйымдастыру еркіндігіне, қалаған бағдарламаларды толығымен дайындап таратауда кедергілердің бар екені анықталды. Бұл жерде елдің 70 жылдық отаршылдық саясаттың құрбаны болғандығы және сондай-ақ оторитарлық режимнен демократиялық режимге толық қанды өтеалмауымыздың салдарыда байқалады. Осыған байланысты Батыс елдеріндегі бейтарап, тәуелсіз және дербес бұқаралық ақпарат құралдарын реттеуші және қадағалаушы жоғары кеңесінің құруылуы заңнама аясында реттелуі керек.
Әдебиеттер тізімі
Сартаев С.С., Назарқұлова Л.Т. Қазақстан Республикасының қалыптасуы: проблемалары мен болашағы. – Алматы, 2005. – 464 б.
Дулатов Ғ.С. Қазақстан Республикасы азаматтарының саяси құқықтары мен бостандықтары: заң ғыл. канд. ... дисс. – Алматы, 2010. – 170 б.
Қазақстан Республикасының Конституциясы // Әділет, 30 тамыз, 1995 ж.
Lyubosvetov D.I. Po zakonam efira: O specifike tvorchestva radiozhurnalista. – M., 2003,
ÇİFTCİ, Ahmet; Vatandaşlık Bilgisi: Demokrasi ve İnsan Hakları, Ankara, Gündüz Eğitim ve Yayıncılık, 3.baskı, 2008.
Алауханов Е. Құқықтық журналистиканың дамуы: кемшіліктер мен кедергілер //Ақиқат, 22 мамыр, 2012 ж.
Әлімбеков М.Т. Қазақстанда мамандандырылған соттарды құру басым міндетке айналды // ҚазАқпарат, 27 қазан, 2009 ж.
Ибрагимов А.Т. Конституционно-правовые основы обеспечения свободы доступа к информации о деятельности органов государственного управления Республики Казахстан: дисс. ... канд. юрид. наук. – Алматы, 2010. – 130 с.
«Бұқаралық ақпарат құралдары туралы» Қазақстан Республикасының 1999 жылғы 23 шілдедегі №451 Заңы.
Колесова Н.С. Свобода слова – неотъемлемый элемент демократического политического процесса // Права человека и политическое реформирование. – 1997. – С. 127–133.
İsabayev B. “Kazakistan Cumhuriyeti’nde Medya ve Halkla İlişkiler Siyaseti”, 2023 Dergisi, (Erişim) http://www.2023.gen.tr/kasim2010/10.htm [22.02.2021.].
Jamankulova Karla. “20 Years Later: Kazakhstan”, Global Journalists Reports, (Erişim) http://www.globaljournalist.org/stories/2010/04/13/20-years-later-kazakhstan (22.02.2021)
“Әділ сөз» қорының БАҚ және журналистер құқығының бұзылуы туралы статистикасы. adilsoz.kz [22.02.2021.]
Рекнагель Ч. Сөз бостандығы жоқ қоғам қауіпті. azattyq.org (22.02.2021)
REFERENCES
Sartaev S.S., Nazarqūlova L.T. Qazaqstan Respublikasynyñ qalyptasuy: problemalary men bolaşağy. [formation of the Republic of Kazakhstan: problems and prospects] Almaty, 2005. 464 b [in Kazakh]
Dulatov Ğ.S. Qazaqstan Respublikasy azamattarynyñ saiasi qūqyqtary men bostandyqtary: [political rights and freedoms of citizens of the Republic of Kazakhstan] zañ ğyl... kand... diser... – Almaty, 2010. – 170 b. [in Kazakh]
Qazaqstan Respublikasynyñ Konstitusiasy [Constitution of the Republic of Kazakhstan] // Adіlet, 30 tamyz, 1995 j. [in Kazakh]
Lyubosvetov, D.I.; Po Zakonam efira: O Specifike Tvorchestva Radiozhurnalista, [O Specifike Tvorchestva Radiozhurnalista] – M., 2003. [in Russian]
ÇİFTCİ, Ahmet; Vatandaşlık Bilgisi: Demokrasi ve İnsan Hakları, [Citizenship Knowledge: Democracy and Human Rights]. Ankara, Gündüz Eğitim ve Yayıncılık, 3.baskı, 2008. [in Turkish]
Alauhanov E. Qūqyqtyq jurnalistikanyñ damuy: kemşılıkter men kedergıler [development of Legal Journalism: shortcomings and obstacles] //Aqiqat, 22 mamyr, 2012 j. [in Kazakh]
Älımbekov M.T. Qazaqstanda mamandandyrylğan sottardy qūru basym mındetke ainaldy [the creation of specialized courts in Kazakhstan has become a priority task]// QazAqparat, 27 qazan, 2009 j. [in Kazakh]
İbragimov A.T. Konstitusionno-pravovye osnovy obespechenia svobody dostupa k informasii o deiatelnosti organov gosudarstvennogo upravlenia Respubliki Kazahstan: [constitutional and legal foundations of ensuring free access to information on the activities of the Ora-ganov state administration of the Republic of Kazakhstan]: diss... na soisk... uch. stepeni kand... iurid... nauk. – Almaty, 2010. – 130 s [in Kazakh]
Būqaralyq aqparat qūraldary turaly, Qazaqstan Respublikasynyñ [On Mass Media, Law of the Republic of Kazakhsta]1999 jylğy 23 şıldedegı N 451 Zañy. [in Kazakh]
Kolesova N.S. Svoboda slova – neotemlemyi element demokraticheskogo politicheskogo prosesa [Free Speech-an indispensable element of the Democratic political process] // Prava cheloveka i politicheskoe reformirovanie. –1997. – S. 127–133. [in Russian]
İsabayev, Beybit; “Kazakistan Cumhuriyeti’nde Medya ve Halkla İlişkiler Siyaseti”, [Media and Public Relations Politics in the Republic of Kazakhstan] 2023 Dergisi, (Erişim) http://www.2023.gen.tr/kasim2010/10.htm 15.10.2021. [in Turkish]
Jamankulova Karla. “20 Years Later: Kazakhstan”, [Global Journalists Reports] (Erişim) http://www.globaljournalist.org/stories/2010/04/13/20-years-later-kazakhstan (22.02.2021) [in English]
“Ädıl söz» qorynyñ BAQ jäne jurnalister qūqyğynyñ būzyluy turaly statistikasy. Statistics of the Adil Soz foundation on violations of the rights of mass media and journalists adilsoz.kz [in Kazakh]
Reknagel Ch. Söz bostandyğy joq qoğam qauıptı. A society without freedom of speech is dangerous azattyq.org (22.02.2021) [in Kazakh]
