ХІХ Ғ. СОҢЫ – ХХ Ғ. БАСЫНДА ОСМАН ИМПЕРИЯСЫ МЕН РЕСЕЙ ТҮРКІЛЕРІНДЕГІ ДІНИ ЖӘНЕ ЗАЙЫРЛЫ БІЛІМ РЕФОРМАЛАРЫ
Кілт сөздер:
Осман империясы, Ресей түркілері, панисламизм, реформа, мұсылмандық мектеп, зайырлы мектеп.Аңдатпа
Мақалада ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың бас кезінде Осман империясы мен патшалық билік тұсындағы Түркістан өлкесі білім беру жүйесіндегі реформаторлық бағыттары зерттеліп, салыстырмалы талдау жасалған. Сонымен қатар аталған кезеңде Түркия мен Ресей түркілерінің білім саласындағы реформалары мен жаңашылдық бағыттары қарастырылғані.
Осман империясы мен Ресей түркілеріндегі діни білімнің дамуына және олардың арасындағы ұқсастық пен бірегейліктің қалыптасуында Панисламизм идеологиясының рөлі өте жоғары болды. Діни білім халықтар арасындағы мәдени көпір болып қана саналып қоймастан, сондай-ақ түркі тілдес бауырлас халықтарды біріктіретін күш болды. Алғашқыда панисламизм діни сана мен саясатқа басымдық берген, барлық мұсылман қауымының бірлігі концепциясы мен ислам елдерін бір мемлекетке біріктіруді мақсат етекен діни-саяси идеология болса, уақыт өте оның мазұны өзгереді де, ендігі жерде діни білім беруді дәріптейтін танымдық сипатқа ие болады. Ғасырлар тоғысында оқу-ағартуға негізделген бұл қозғалыс түркі халықтарының арасында кең етек алды. Осман империясы мен Ресей түркілеріндегі діни білімнің айырмашылығы аса үлкен емес еді. Барлығы бір дін мен діни бағытты ұстанып, соның негізінде білім алды. Осман империясының Орта Азия түркілеріне діни білімді насихаттауы мен сіңдіруі және ресейлік түркілердің Осман империясының діни мектептерінде білімін шыңдауы жаңа бір реформаторлық қимылдардың бірі болды.
Әдебиеттер тізімі
Жданов Н.В. Исламская концепция миропорядка. – М.: Междунар. отношения, 1991. – 216 с.
Nizâmülmülk, Siyâsetname / çev. Mehmet Altay Köymen. – İstanbul: Kültür Bakanlığı Yayınları Gençlik Basımevi, 1990. – 463 s.
Mehmet Saray. Hanliklar Döneminde Osmanli Devletî'nin Türkistan Siyaseti // Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi. – 2000. – Saуı IV. – S. 17–20.
Бороздин С.С. Распространение идей панисламизма в Туркестане (начало 20 в.) // Известия Уральского государственного университета. Сер. 2, Гуманитарные науки. – 2010. – № 4 (82). – С. 155–162.
Флыгин Ю.С. Знаток Востока: жизненный путь и научная деятельность академика Василия Владимировича Бартольда. – Ташкент: Turon zamin ziyo, 2016. – 79 с.
Şimşek H.İ. Anadolu Müceddidîlerine İlişkin Bazı Tarihî Bilgilerin Kullanılışı Üzerine Bir Değerlendirme // Gazi Üniversitesi Çorum İlahiyat Fakültesi Dergisi. – 2002. – №1(2). – S. 213–227.
Alexandre Bennigsen. Orta Asya’da Tarikatlar / çev. Osman Türer // Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. – 1993. – №XI. – S. 217–220.
Yuliya A. Lysenko. The Discussion between Central and Regional Authorities on the Topic of the Affiliation of Muslim Schools in Turkestan (the late half of the 19th – the beginning of the 20th centuries) // Bylye Gody. – 2018. – Vol. 48. Is. 2. – Р. 759–767.
Kodaman Bayram. Abdülhamit Dönemi Eğitim Sistemi. – Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1991. – 184 s.
Бахтурина А.Ю. Окраины российской империи: государственное управление и национальная политика в годы Первой мировой войны (1914–1917 гг.). – М.: РОССПЭН, 2004. – 392 с.
Сенюткина О.Н., Гусева Ю.Н. Панисламизм и пантюркизм в осмыслении российских чиновников (начало XX века) // Новый исторический вестник. – 2019. – №2(60). – С. 21–37.
Эгамбердиев М.Ш. ХIХ ғ. соңы мен ХХ ғ. басындағы Түркістандағы мұсылмандық білім және Ресей империясы // ҚазҰУ хабаршысы. Тарих сериясы. – 2009. – №4(55). – Б. 104–109.
ҚРОМА. И-121-қ., 1-т., 112 -і., 17-п.
ҚРОМА. 119-қ., 1-т., 196-і., 3-п.
ҚРОМА. 119-қ., 1-т., 171-і., 23-п.
ҚРОМА. 119-қ., 1-т., 341-і., 2-п.
Бисембаева Л.А. Жетісу облысы ауыл және село тұрғындарының күнделікті өмірі (1867–1917 жж.): Философия докторы (PhD) ... дисс. – Алматы, 2019. – 179 б.
Ходжакулиева Б.А. Русско-туземные школы в Закаспийской области (конец XIX – начало XX в.) // Изв. Академии наук Туркменистана. Гуманитар. науки. – 1995. – №4. – С. 13–18.
Бекіш А.Ә. Білім беру жүйесіндегі қазақ ұлттық мектебінің қалыптасуы мен дамуы (1915–1941 жж. материалдар негізінде): Философия докторы (PhD) ... дисс. – Талдықорған, 2021. – 141 с.
Васильев Д.В., Любичанковский С.В. Народное просвещение в центральноазиатских владениях Российской империи как объект аккультурации // Известия Самарского научного центра Российской академии наук. Исторические науки. – 2019. Т.1. – №1. – С. 5–13.
REFERENCES
Jdanov N.V. Islamskaia koncepciia miroporiadka [The Islamic concept of the world order]. – M.: Mejdunar. otnosheniia, 1991. – 216 s. [in Russian]
Nizâmülmülk, Siyâsetname [Politics] / çev. Mehmet Altay Köymen. – İstanbul: Kültür Bakanlığı Yayınları Gençlik Basımevi, 1990. – 463 s. [in Turkish]
Mehmet Saray. Hanliklar Döneminde Osmanli Devletî'nin Türkistan Siyaseti [The Politics of Turkestan of the Ottoman State during the Khanates] // Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi. – 2000. – Sayı IV. – S. 17–20. [in Turkish]
Borozdin S.S. Rasprostranenie idei panislamizma v Turkestane (nachalo 20 v.) [Spreading the ideas of Pan-Islamism in Turkestan (early 20th century)] // Izvestiia Uralskogo gosudarstvennogo universiteta. Ser. 2, Gumanitarnye nauki. – 2010. – № 4 (82). – S. 155–162. [in Russian]
Flygin Iu.S. Znatok Vostoka: jiznennyi put i nauchnaia deiatelnost akademika Vasiliia Vladimirovicha Bartolda [The Connoisseur of the East: the life and scientific activity of Academician Vasily Vladimirovich Bartold]. – Tashkent: Turon zamin ziyo, 2016. – 79 s. [in Russian]
Şimşek H.İ. Anadolu Müceddidîlerine İlişkin Bazı Tarihî Bilgilerin Kullanılışı Üzerine Bir Değerlendirme [An Evaluation on the Use of Some Historical Information about the Anatolian Mujeddids] // Gazi Üniversitesi Çorum İlahiyat Fakültesi Dergisi. – 2002. – №1(2). – S. 213–227. [in Turkish]
Alexandre Bennigsen. Orta Asya’da Tarikatlar [Sects in Central Asia] / çev. Osman Türer // Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. – 1993. – №XI. – S. 217–220. [in Turkish]
Yuliya A. Lysenko. The Discussion between Central and Regional Authorities on the Topic of the Affiliation of Muslim Schools in Turkestan (the late half of the 19th – the beginning of the 20th centuries) // Bylye Gody. – 2018. – Vol. 48. Is. 2. – R. 759–767.
Kodaman Bayram. Abdülhamit Dönemi Eğitim Sistemi [The Education System of the Abdülhamit Period]. – Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1991. – 184 s. [in Turkish]
Bahturina A.Iu. Okrainy rossiyskoi imperii: gosudarstvennoe upravlenie i nacionalnaia politika v gody Pervoi mirovoi voiny (1914–1917 gg.) [The Outskirts of the Russian Empire: Public Administration and National Policy during the First World War (1914–1917)]. – M.: ROSSPEN, 2004. – 392 s. [in Russian]
Seniutkina O.N., Guseva Iu.N. Panislamizm i pantiurkizm v osmyslenii rossiyskih chinovnikov (nachalo XX veka) [Pan-Islamism and Pan-Turkism in the understanding of Russian officials (the beginning of the XX century)] // Novyi istoricheskiy vestnik. – 2019. – №2(60). – S. 21–37. [in Russian]
Egamberdiev M.Sh. XIX g. sony men XX g. basyndagy Turkіstandagy musylmandyq bіlіm jane Resey imperiiasy [Muslim education in Turkestan in the late XIX – early XX centuries and the Russian Empire] // QazUU habarshysy. Tarih seriiasy. – 2009. – №4(55). – B. 104–109. [in Kazakh]
QROMA. I-121-q., 1-t., 112 -і., 17-p.
QROMA. 119-q., 1-t., 196-і., 3-p.
QROMA. 119-q., 1-t., 171-і., 23-p.
QROMA. 119-q., 1-t., 341-і., 2-p.
Bisembaeva L.A. Jetіsu oblysy auyl jane selo turgyndarynyn kundelіktі omіrі (1867–1917 jj.): Filosofiia doktory (PhD) ... diss. [Daily life of rural and rural residents of the semirechye region (1867–1917).): Doctor of Philosophy (PhD) ... diss.]. – Almaty, 2019. – 179 b. [in Kazakh]
Hodjakulieva B.A. Russko-tuzemnye shkoly v Zakaspiyskoi oblasti (konec XIX – nachalo XX v.) [Russian-native schools in the Transcaspian region (late XIX – early XX century)] // Izv. Akademii nauk Turkmenistana. Gumanitar. nauki. – 1995. – №4. – S. 13–18. [in Russian]
Bekіsh A.A. Bіlіm beru juiesіndegі qazaq ulttyq mektebіnің qalyptasuy men damuy (1915–1941 jj. materialdar negіzіnde): Filosofiia doktory (PhD) ... diss. [Formation and development of the Kazakh National School in the education system (based on 1915–1941-s materials): Doctor of Philosophy (PhD) ... diss.]. – Taldyqorgan, 2021. – 141 s. [in Kazakh]
Vasiliev D.V., Liubichankovskiy S.V. Narodnoe prosveshenie v centralnoaziatskih vladeniiah Rossiyskoi imperii kak obiekt akkulturacii [Public Education in the Central Asian Possessions of the Russian Empire as an object of acculturation] // Izvestiia Samarskogo nauchnogo centra Rossiyskoi akademii nauk. Istoricheskie nauki. – 2019. T.1. – №1. – S. 5–13. [in Russian]
