МАҢ ЖҰРТЫ (тарихи-этносоциологиялық сараптама)
Кілт сөздер:
Маң этнонимі, жанартаулардың атқылауы, көші-қондық үдерістер, Мидия мемлекеті, «скиф» этнонимі, «german» этнонимі, этнонимдердің пайда болуы, «нохой» (ноғай) этнонимі, «маңғыт» этнонимі, «маң қолы» ұғым-түсінігі, «маңқол» этнонимі.Аңдатпа
ДНК–генеалогиялық сараптаулар түпкі түрік текті халықтардың этногенездік түзілімінің тым тереңде жатқандығын дәйекті дәлелдермен негіздеп берді. Сол түпкі түрік текті түзілімдердің қатарында Маң жұрты да аталады.
Маңдар әу бастан-ақ жаугершілікке бейім, сотқар, аяушылығы аз, қатыгез әрі соғысқұмар жауынгер жұрт ретінде көрінген. Олар жаулап алған өңірлерінде ондаған мемлекеттердің құрылуына ұйытқылық жасаған. Талай-талай жаңа этностық құрылымдардың пайда болып, аяқтануына себепші болған.
Ғылыми айналымға алғаш рет енгізіліп отырған соны деректер негізінде мақалада маңдардың жаулап алуынан ерте дүниеде Таяу Шығыс пен одан арғы өңірлерде бірнеше мемлекеттердің қалай аяқтанғандығы деректеледі. Маң билеушілерінің үйлесімді ұйыстыруы мен ұйымдастыруы нәтижесінде ол мемлекеттердің қалай гүлденіп, өркендегені тың фактілік мәліметтер аясында нақтыланады.
Маңдардың солтүстік-батысқа қарайғы жаугершілік жорықтарының нәтижесінде скиф ұғым-түсінігінің Еуропа халықтарының тілінде қалай тұрақтанғандығы түсіндіріліп, «German» этнонимінің пайда болу себебі негізделеді.
Көне қытайлық мағлұматтар аясында ерте дүниелік Маң мемлекетінің құрылуы, сол мемлекеттің құрамында болған маньжурлердің маң этнониміне -ғыт жалғамасын жалғап алып, оларды «маңғыт», әскерін өз тілдеріндегі «қолы» ұғым-түсінігімен алмастырып «маң қолы» деп атауы нақтылы жазбалық деректер негізінде талданады. Кейіндеу келе «маң қолы» ұғым-түсінігінің нендей себептермен «маңқол» этнониміне айналу тарихы сараланады.
Әдебиеттер тізімі
Бейсенбайұлы Ж. Орталық Азиядағы арғы түрк сипатты мәдениеттер: этнотектік аспектілер. – Астана: Ғылым, 2015. – 468 б.
Клесов А. Все лекции о ДНК-генеалогии // You Tube. 15 авг. 2021 г.
Рыжков В.А. Солнечный шэйпинг черепа как расообразующий фактор и маркер миграции древнего человека // Вестник Россиийской Академии ДНК-генеалогии. Т.3. –2010. – №9. –С. 1416–1602.
Закиев М.З. Глубокие этнические корни тюркских народов. – Астана: Кантана Пресс, 2011. – 400 с.
Лайпанов К.Т., Мизиев И.М. О происхождении тюркских народов. – Черкасск: Изд. ПАО «ПУЛ», 1993. – 138 с.
Нұсқабаев О. Еуразиялық кеңістіктегі түріктекті этникалық түзілімдер // Ясауи университетінің хабаршысы. – 2021. – №4 (122). – Б. 156–170.
Бутанаев В.Я., Худяков Ю.С. История енисейских кыргызов. – Абакан: Изд-во Хакасского гос. университета им. Н.Ф. Катанова, 2000. – 272 с.
Кузьмин А.Г. Из предыстории народов Европы. [Электронды ресурс]. URL: https://portal-slovo.ru/history/40415.php (қаралған күні 23.06.2022)
Радлов В.В. Опыт словаря тюркских наречий: в 4-х томах (в 8 книгах). 2-е изд. – М.: Изд-во восточной литературы, 1963–64. – 2016 с.
Аржанников С.Г., Аржанникова А.В., Иванов А.В., Демонтерова Е.И. Легендарный Эргунэ-Кун: исторический этап активизации вулканизма на Жомболокском лавовом поле как причина исхода протомонгольских племен из Восточного Саяна // Известия лаборатории древних технологий. – 2022. – №1. – С. 34–49.
Ельницкии Л.А. Скифия евразийских степей. – Новосибирск, 1977. – 278 с.
Нұсқабаев О. Байырғы қоңыраттар: Монография. – Түркістан: Тұран, 2022. – 235 б.
Калинина Т.М. Сведения ранних ученых Арабского халифата. – М.: Наука, 1998. – 24 с.
Дроздов Ю.А. Тюркоязычный период европейской истории. – Ярославль: ООО ИПК «Литер», 2011. – 600 с.
Корнелей Тацит. О происхождении германцев и местоположении Германии. Сочинения в двух томах. Т.1. – С.-Петербург: Наука, 1993. – 744 с.
Салғараұлы Қ. Күн тегі мен Айдың бауырлары // Түркология. – 2017. – №5. – Б. 95–102.
Клесов А. ДНК-генеалогия. Вопросы и ответы // You Tube. День ТВ. 19 июнь 2021 г.
Историк отверг связь современных украинцев с Киевской Русью. [Электронды ресурс]. URL: https://www.gumilev-center.ru/istorik-otverg-svyaz-sovremennykh-ukraincev-s-kievskojj-rusyu/ (қаралған күні 24.06.2022)
Худжаев А. Из истории древних тюрков (Сведения древнекитайских источников). – Ташкент: Изд-во «Таfakkur», 2010. – 220 с.
Байжумин Ж. Тұран. Адамзат қоғамының тарихына көзқарас. – Алматы: Арыс, 2013. – 264 б.
Е Лун-ли. История государства киданей (Цидань го чжи) / Пер., введ. и ком. В.С. Таскина. – М.: Наука, 1979. – 237 с.
Кычанов Е.И. Монголы в первой половине XII в. // Дальний Восток и соседние территории в средние века. История и культура востока Азии. – Новосибирск: Наука. Сибирское отделение, 1980. – С. 136–148.
Мэн-да бэй лу (Полное описание монголо-татар) Факсимиле ксилографа / Пер. с кит., введение, коммент. и прилож. Н.Ц. Мункуева / Памятники Востока. Т. XXVI. – М., 1975. –378 с.
REFERENCES
Beisenbaiuly J. Ortalyq Aziiadagy argy turk sipatty madenietter: etnotektіk aspektіler [Ancient Turkic cultures in Central Asia: ethno-ethnic aspects]. – Astana: Gylym, 2015. – 468 b. [in Kazakh]
Klesov A. Vse lekcii o DNK-genealogii [All lectures about DNA genealogy] // You Tube. 15 avg. 2021 g. [in Russian]
Ryjkov V.A. Solnechnyi sheiping cherepa kak rasoobrazuiushiy faktor i marker migracii drevnego cheloveka [Solar shaping of the skull as a race-forming factor and a marker of migration of ancient man] // Vestnik Rossiyskoi Akademii DNK-genealogii. T.3. – 2010. – №9. – S. 1416–1602. [in Russian]
Zakiev M.Z. Glubokie etnicheskie korni tiurkskih narodov [Deep ethnic roots of the Turkic peoples]. – Astana: Kantana Press, 2011. – 400 s. [in Russian]
Laipanov K.T., Miziev I.M. O proishojdenii tiurkskih narodov [About the origin of the Turkic peoples]. – Cherkassk: Izd. PAO «PUL», 1993. – 138 s. [in Russian]
Nusqabaev O. Euraziialyq kenіstіktegі turіktektі etnikalyq tuzіlіmder [Turkic ethnic formations in the Eurasian space] // Iasaui universitetіnіn habarshysy. – 2021. – №4 (122). – B. 156–170. [in Kazakh]
Butanaev V.Ia., Hudiakov Iu.S. Istoriia eniseiskih kyrgyzov [History of the Yenisei Kyrgyz]. – Abakan: Izd-vo Hakasskogo gos. universiteta im. N.F. Katanova, 2000. – 272 s. [in Russian]
Kuzmin A.G. Iz predystorii narodov Evropy [From the prehistory of the peoples of Europe]. [Electronic resource]. URL: https://portal-slovo.ru/history/40415.php (qaralgan kunі 23.06.2022) [in Russian]
Radlov V.V. Opyt slovaria tiurkskih narechiy: v 4-h tomah (v 8 knigah) [The experience of the dictionary of Turkic dialects: in 4 volumes (in 8 books)]. 2-e izd. – M.: Izd-vo vostochnoi literatury, 1963–64. – 2016 s. [in Russian]
Arjannikov S.G., Arjannikova A.V., Ivanov A.V., Demonterova E.I. Legendarnyi Ergunie-Kun: istoricheskiy etap aktivizacii vulkanizma na Jombolokskom lavovom pole kak prichina ishoda protomongolskih plemen iz Vostochnogo Saiana [The legendary Ergune-Kun: the historical stage of the activation of volcanism on the Zhombolok lava field as the reason for the exodus of Proto-Mongol tribes from the Eastern Sayan] // Izvestiia laboratorii drevnih tehnologiy. – 2022. – №1. – S. 34–49. [in Russian]
Elnickii L.A. Skifiia evraziiskih stepei [Scythia of the Eurasian Steppes]. – Novosibirsk, 1977. – 278 s. [in Russian]
Nusqabaev O. Baiyrgy qonyrattar: Monografiia [Indigenous Kungirats: Monograph]. – Turkіstan: Turan, 2022. – 235 b. [in Kazakh]
Kalinina T.M. Svedeniia rannih uchenyh Arabskogo halifata [Information from early scholars of the Arab Caliphate]. – M.: Nauka, 1998. – 24 s. [in Russian]
Drozdov Ju.A. Tiurkoiazychnyi period evropeiskoi istorii [The Turkic-speaking period of European history]. – Iaroslavl: OOO IPK «Liter», 2011. – 600 s. [in Russian]
Korneliy Tacit. O proishojdenii germancev i mestopolojenii Germanii. Sochineniia v dvuh tomah. T.1. [About the origin of the Germans and the location of Germany. Essays in two volumes. Vol. 1]. – S.-Peterburg: Nauka, 1993. – 744 s. [in Russian]
Salgarauly Q. Kun tegі men Aidyn bauyrlary [The Origin of the Sun and the brothers of the Moon] // Turkologiia. – 2017. – №5. – B. 95–102. [in Kazakh]
Klesov A. DNK-genealogiia. Voprosy i otvety [DNA genealogy. Questions and answers] // You Tube. Den' TV. 19 ijun' 2021 g. [in Russian]
Istorik otverg sviaz sovremennyh ukraincev s Kievskoi Rusiu [The historian rejected the connection of modern Ukrainians with Kievan Rus]. [Electronic resource]. URL: https://www.gumilev-center.ru/istorik-otverg-svyaz-sovremennykh-ukraincev-s-kievskojj-rusyu/ (qaralgan kunі 24.06.2022) [in Russian]
Hudjaev A. Iz istorii drevnih tiurkov (Svedeniia drevnekitaiskih istochnikov) [From the history of the ancient Turks (Information from ancient Chinese sources)]. – Tashkent: Izd-vo «Tafakkur», 2010. – 220 s. [in Russian]
Baijumin J. Turan. Adamzat qogamynyn tarihyna kozqaras [Turan. A look at the history of human society]. – Almaty: Arys, 2013. – 264 b. [in Kazakh]
E Lun-li. Istoriia gosudarstva kidanei (Cidan go chzhi) [Ye Lung-li. History of the Khitan State (Qidan Guo zhi)] / Per., vved. i kom. V.S. Taskina. – M.: Nauka, 1979. – 237 s. [in Russian]
Kychanov E.I. Mongoly v pervoi polovine XII v. [Mongols in the first half of the XII century .] // Dalniy Vostok i sosednie territorii v srednie veka. Istoriia i kultura vostoka Azii. – Novosibirsk: Nauka. Sibirskoe otdelenie, 1980. – S. 136–148. [in Russian]
Mien-da biei lu (Polnoe opisanie mongolo-tatar) Faksimile ksilografa [Meng-da bei lu (Full description of the Mongol-Tatars) Facsimile of a woodcut] / Per. s kit., vvedenie, komment. i priloj. N.C. Munkueva / Pamiatniki Vostoka. T. XXVI. – M., 1975. – 378 s. [in Russian]
