ТҮРКІСТАН АУМАҒЫНДАҒЫ АХМЕТ ЯСАУИГЕ БАЙЛАНЫСТЫ ТАРИХИ ОРЫНДАР
Кілт сөздер:
Қожа Ахмет Ясауи, кесене, мазар, хикмет, сүри, зиярат, күмбез, шәкірт.Аңдатпа
Мақалада Түркістанда Қожа Ахмет Ясауи кесенесінің қорғау аумағында орналасқан Ахмет Ясауи есімімен байланысты кесенелер, мазарлар, сол кезеңдегі кесенелер сипаты мен Орта Азиядағы мазарлардың салынуына байланысты мәселелер зерделенген. Зерттеу нысанасы болып табылған осы мәселелерді қарастыра отырып, XIX–XX ғасырлардағы зерттеулер және соңғы археологиялық зерттеулер нәтижелеріне назар аударылды.
Қожа Ахмет Ясауи кесенесі жанында жерленген Ахмет Ясауимен байланысты кесенелер, жерлеу орындарының ерте кезеңнен келе жатқан қазақтардың жерлеу орнындағы кесенелермен рухани сабақтастығы, жасалу сипаты бақыланды. Әзірет Сұлтан ұрпақтары мен XII ғ. Ясы қонысы аумағында өмір сүрген ел қоныстарына байланысты зерттеулер салыстырылып, ғылыми тұжырымдармен талданды. Ел арасындағы аңыздар мен XVIII–XIX–XX ғғ. жазба деректері, ғылыми мақалалардағы, Ахмет Ясауидің шығармасы «Диуани хикметтегі» Ясауи шәкірттері, ұрпағы, жерлеу орындары, өмір сүру ортасындағы заттай құндылықтардың қазақ халқының ежелден келе жатқан рухани-мәдени құндылықтарымен үйлесіп, үндесуі салыстырылып қарастырылды.
XIX ғасырдың екінші жартысында, XX ғасырдың басында, 1910–1915 жылдары Әзірет Сұлтан аумағында болған, Ахмет Ясауидің шәкірттерінің Баб Араб, Үндемес ата, Баба Мәшін мазарлары, мешіттері, көпір туралы сол кезеңдегі фотоматериалдар келтірілген. Сонымен қатар Қожа Ахмет Ясауи ұрпақтары, соның ішінде Ибрахим ұлын өлтірген Сүрилер мекендеген жердің зерттелуі туралы деректер баяндалады.
XII ғасырда ілім таластырып, Ясыға келген, ілім сайысында жеңіліп, Әзірет Сұлтанға шәкірт болған Имам Марғузидің жерленген жері, елге жасаған қызметі көрсетіледі.
Әдебиеттер тізімі
История Казахстана в персидских источниках. Извлечения из сочинений XIII–XIX веков / отв. ред. М.Х. Абусейтова. – Алматы: Дайк-Пресс, 2002. – 476 с.
Добросмыслов А.И. Города Сыр-Дарьинской области: Казалинск, Перовск, Туркестан, Аулие-Ата и Чимкент. – Ташкент: Эл.-пар. типо-лит. О.А. Порцева, 1912. – 204 с.
Северцов А.А. Месяц плена у кокандцев. – СПб.: Кушелев-Безбородко, 1860. – 98 с. с карт.
Жәнібек Ө. Жарияланбаған жазбалар мен ол туралы естеліктер. – Алматы: Арыс, 1999. –240 б.
Ажигали С.Е. Архитектура кочевников – феномен истории и культуры Евразии (памятники Арало-Каспийского региона). – Алматы: Научно-издательский центр «Ғылым», 2002. – 654 с.
Мұсабаев Қ. Баб Араб кесенесі мен мешітінде жүргізілген археологиялық зерттеу. [Электронды ресурс]. URL: https://kozhalar.kz/202310778-bab-arab-kesenesi-men-meshitinde-zhurgizilgen-arheologiyalyq-zertteu (қаралған күні 20.05.2022)
Пашино П.И. Туркестанский край в 1866 г. (путевые заметки). – Петербург, 1868. – 176 с.
Тримингэм Дж.С. Суфийские ордены в исламе. – М.: Наука, ГРВЛ, 1989. – 328 с.
Стародуб Т.Х. Средневековая архитектура, связанная с суфизмом: Ханака, завия, такия // Суфизм в контексте мусульманской культуры. – М.: Наука, ГРВЛ, 1989. – С. 268–279.
Материалы поездки поручика Пензенского гарнизонного пехотного полка Карла Миллера и геодезиста подпоручика Алексея Кушелева с торговым караваном из Оренбурга в Ташкент (29 августа 1738 г. − 5 июня 1739 г.) // Первые дневники и служебные записки о поездках по южным степям. XVIII–XIX века. – Алматы: Дайк-Пресс, 2007. – C. 262–263. (История Казахстана в русских источниках XVI–XX веков, Т.VI).
Рычков П.И. История оренбургская (1730–1750). Издание Оренбургского Губернского статистического комитета / Под ред. и прим. Н.М. Гутьяра. – Оренбург: Типолит. И.И. Евфимовского-Мировецкого, 1896. – 100 с.
Қожа Ахмет Ясауи есіміне байланысты аңыз, әпсана, хикаялар / құрастырып, алғы сөзін, түсініктерін жазған, баспаға дайындаған ф.ғ.к. Б. Қорғанбеков. – Алматы: Эффект, 2009. – 152 б.
Диуани хикмет. – Алматы: Нұрлы Әлем, 2010. – 296 б.
Тоқтабай А. Түркі халықтарының жылқы мәдениеті. – Астана: Ғылым, 2015. – 380 б.
Сералханұлы Қ. Ортағасырлық Сури қаласының орнын анықтау // 1920–1950 жылдардағы Қазақстандағы саяси қуғын-сүргін атты республикалық ғылыми-практикалық конференция материалдарының жинағы. – Түркістан, 2022. – 320 б.
Байпаков К.М. О локализации средневековых городов Южного Казахстана. В кн.: Археологические исследования в Отраре. – Алма-Ата: Наука, 1977. – С. 81–93.
Қожа М. Ахмет Ясауи есімімен байланысты тарихи орындар // «Қожа Ахмет Ясауи мұралары мен ілімінің зерттелу мәселелері» атты Халықаралық ғылыми конференция материалдары. – Түркістан, 2018. – Б. 96–99.
Байпаков К.М. Средневековые города Казахстана на Великом Шелковом пути. – Алматы: Ғылым, 1998. – 216 с.
Байдәулетов С. Алтын киімді Ханзада ұранды қарт қазақтар. – Алматы: Арыс, 2000. – 291 б.
Көк тонды ата кесенесі. [Электронды ресурс]. URL: http://azretsultan.kz/k-k-tondy-ata-kesenesi/ (қаралған күні 23.09.2022)
Сенигова Т.Н. Культовое сооружение около мавзолея Ходжи Ахмеда Ясави. В кн.: Археологические исследования в Отраре. – Алма-Ата: Наука, 1977. – С. 113–120.
Смагулов Е.А., Григорьев Ф.П., Итенов А.А. Средневековая археология города Туркестана. – Түркістан: Мирас, 1998. – 228 б.
Сенигова Т.Н. Уникальное культовое сооружение Аулие Кумчик-Ата в районе г. Туркестана // Прошлое Казахстана в археологических источниках. – Алма-Ата: Наука, 1976. – 236 с.
Сапабекұлы С. Түркістандағы тарихи зийарат // Ясауи тағылымы. Ғылыми мақалалар мен жаңа деректер жинағы. – Түркістан: Мұра, 1996. – 152 б.
Дастанов О. Әулиелі жерлер туралы шындық. – Алматы: Қазақстан, 1967. – 100 б.
Мұсабаев Қ. Жеті ата қақпасында жүргізілген археологиялық зерттеу жұмыстарының нәтижесі // Түркология. – 2012. – №1(57). – Б. 127–135.
Нұрмұхаммедов Н.-Б. Ахмед Ясауи сәулет ғимараты: Альбом. – Алматы: Өнер, 1988. – 168 б.
Қожа М., Ахмет С., Алимов Ж. Қожа Ахмет Ясауи кесенесінің қазіргі жағдайы және оны күтіп сақтаудың мәселелері // Қожа Ахмет Ясауи мұралары мен ілімінің зерттелу мәселелері. IV Халықаралық ғылыми конференция материалдары. – Түркістан, 2012. – Б. 130–137.
REFERENCES
Istoriia Kazahstana v persidskih istochnikah. Izvlecheniia iz sochineniy XIII–XIX vekov [The history of Kazakhstan in Persian sources. Extracts from the writings of the XIII–XIX centuries] / otv. red. M.H. Abuseitova. – Almaty: Daik-Press, 2002. – 476 s. [in Russian]
Dobrosmyslov A.I. Goroda Syr-Dariinskoi oblasti: Kazalinsk, Perovsk, Turkestan, Aulie-Ata i Chimkent [Cities of Syr-Darya region: Kazalinsk, Perovsk, Turkestan, Aulie-Ata and Shymkent]. – Tashkent: El.-par. tipo-lit. O.A. Porceva, 1912. – 204 s. [in Russian]
Severcov A.A. Mesiac plena u kokandcev [A month of captivity at Kokand]. – SPb.: Kushelev-Bezborodko, 1860. – 98 s. s kart. [in Russian]
Janіbek O. Jariialanbagan jazbalar men ol turaly estelіkter [Unpublished notes and memories of him]. – Almaty: Arys, 1999. – 240 b. [in Kazakh]
Ajigali S.E. Arhitektura kochevnikov – fenomen istorii i kultury Evrazii (pamiatniki Aralo-Kaspiskogo regiona) [Nomadic architecture is a phenomenon of the history and culture of Eurasia (monuments of the Aral-Caspian region)]. – Almaty: Nauchno-izdatelskiy centr «Gylym», 2002. – 654 s. [in Russian]
Musabaev Q. Bab Arab kesenesi men meshitinde jurgizilgen arheologiialıq zertteu [Archaeological study of the Bab Arab mausoleum and mosque]. [Electronic resource]. URL: https://kozhalar.kz/202310778-bab-arab-kesenesi-men-meshitinde-zhurgizilgen-arheologiyalyq-zertteu (qaralgan kuni 20.12.2022) [in Kazakh]
Pashino P.I. Turkestanskiy krai v 1866 g. (putevye zametki) [Turkestan region in 1866 (travel notes)]. – Peterburg, 1868. –176 s. [in Russian]
Trimingem Dj.S. Sufiyskie ordeny v islame [Sufi Orders in Islam]. – M.: Nauka, GRVL, 1989. – 328 s. [in Russian]
Starodub T.H. Srednevekovaia arhitektura, sviazannaia s sufizmom: Hanaka, zaviia, takiia // Sufizm v kontekste musulmanskoi kultury [Medieval architecture associated with Sufism: Khanaka, zawiya, takiya]. – M.: Nauka, GRVL, 1989. – S. 268–279. [in Russian]
Materialy poezdki poruchika Penzenskogo garnizonnogo pehotnogo polka Karla Millera i geodezista podporuchika Alekseia Kusheleva s torgovym karavanom iz Orenburga v Tashkent (29 avgusta 1738 g. − 5 iiunia 1739 g.) [Materials of the trip of Lieutenant Karl Miller of the Penza Garrison Infantry Regiment and surveyor Lieutenant Alexey Kushelev with a trade caravan from Orenburg to Tashkent (August 29, 1738 − June 5, 1739)] // Pervye dnevniki i slujebnye zapiski o poezdkah po iujnym stepiam. XVIII–XIX veka. – Almaty: Daik-Press, 2007. – C. 262–263. (Istoriia Kazahstana v russkih istochnikah XVI–XX vekov, T.VI). [in Russian]
Rychkov P.I. Istoriia orenburgskaia (1730–1750). Izdanie Orenburgskogo Gubernskogo statisticheskogo komiteta [Orenburg history (1730-1750). Publication of the Orenburg Provincial Statistical Committee] / Pod red. i prim. N.M. Gutiara. – Orenburg: Tipolit. I.I. Evfimovskogo-Miroveckogo, 1896. – 100 s. [in Russian]
Qoja Ahmet Iasaui esіmіne bailanysty anyz, apsana, hikaialar [Legends, stories, stories related to the name of Khoja Ahmed Yasawi] / qurastyryp, algy sozіn, tusіnіkterіn jazgan, baspaғa daiyndagan f.g.k. B. Qorganbekov. – Almaty: Effekt, 2009. – 152 b. [in Kazakh]
Diuani hikmet [Diwani Hikmet]. – Almaty: Nurly Alem, 2010. – 296 b. [in Kazakh]
Toqtabai A. Turkі halyqtarynyn jylqy madenietі [Horse culture of the Turkic peoples]. – Astana: Gylym, 2015. – 380 b. [in Kazakh]
Seralhanuly Q. Ortagasyrlyq Suri qalasynyn ornyn anyqtau [Determining the location of the medieval city of Suri] // 1920–1950 jyldardagy Qazaqstandagy saiasi qugyn-surgіn atty respublikalyq gylymi-praktikalyq konferenciia materialdarynyn jinagy. – Turkіstan, 2022. – 320 b. [in Kazakh]
Baipakov K.M. O lokalizacii srednevekovyh gorodov Iujnogo Kazahstana [About localization of medieval cities of South Kazakhstan]. V kn.: Arheologicheskie issledovaniia v Otrare. – Alma-Ata: Nauka, 1977. – S. 81–93. [in Russian]
Qoja M. Ahmet Iasaui esіmіmen bailanysty tarihi oryndar [Historical sites associated with the name of Ahmet Yassawi] // «Qoja Ahmet Iasaui muralary men іlіmіnіn zerttelu maselelerі» Halyqaralyq gylymi konferenciia materialdary. – Turkіstan, 2018. – B. 96–99. [in Kazakh]
Baipakov K.M. Srednevekovye goroda Kazahstana na Velikom Shelkovom puti [Medieval cities of Kazakhstan on the Great Silk Road]. – Almaty: Gylym, 1998. – 216 s. [in Russian]
Baidauletov S. Altyn kiіmdі Hanzada urandy qart qazaqtar [Old Kazakhs with the motto of the prince in gold]. – Almaty: Arys, 2000. – 291 b. [in Kazakh]
Kok tondy ata kesenesі. [Electronic resource]. URL: http://azretsultan.kz/k-k-tondy-ata-kesenesi/ (qaralgan kunі 23.09.2022) [in Kazakh]
Senigova T.N. Kultovoe soorujenie okolo mavzoleia Hodji Ahmeda Iasavi [A religious building near the mausoleum of Khoja Ahmed Yasawi]. V kn.: Arheologicheskie issledovaniia v Otrare. – Alma-Ata: Nauka, 1977. – S. 113–120. [in Russian]
Smagulov E.A., Grigoriev F.P., Itenov A.A. Srednevekovaia arheologiia goroda Turkestana [Medieval archeology of the city of Turkestan]. – Turkіstan: Miras, 1998. – 228 b. [in Russian]
Senigova T.N. Unikalnoe kultovoe soorujenie Aulie Kumchik-Ata v raione g. Turkestana [A unique religious building Aulie Kumchik-Ata in the area of Turkestan] // Proshloe Kazahstana v arheologicheskih istochnikah. – Alma-Ata: Nauka, 1976. – 236 s. [in Russian]
Sapabekuly S. Turkіstandagy tarihi ziiarat [Historical pilgrimage in Turkestan] // Iasaui tagylymy. Gylymi maqalalar men jana derekter jinagy. – Turkіstan: Mura, 1996. – 152 b. [in Kazakh]
Dastanov O. Aulielі jerler turaly shyndyq [The truth about sacred places]. – Almaty: Qazaqstan, 1967. – 100 b. [in Kazakh]
Musabaev Q. Jetі ata qaqpasynda jurgіzіlgen arheologiialyq zertteu jumystarynyn natijesі [Results of archaeological research carried out at the «Jeti Ata» gate] // Turkologiia. – 2012. – №1(57). – B. 127–135. [in Kazakh]
Nurmuhammedov N.-B. Ahmed Iasaui saulet gimaraty: Albom [Ahmed Yasawi architectural building: album]. – Almaty: Oner, 1988. – 168 b. [in Kazakh]
Qoja M., Ahmet S., Alimov J. Qoja Ahmet Yasaui kesenesinin qazirgi jagdaiy jane ony kutip saqtaudyn maseleleri [The current state of the mausoleum of Khoja Akhmet Yasawi and problems of its maintenance] // Qoja Ahmet Yasaui muralary men iliminin zerttelu maseleleri. IV Halyqaralyq gylymi konferenciia materialdary. –Turkistan, 2012. – B. 130–137. [in Kazakh]
