АБАЙ ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫНДАҒЫ СИНЕРГЕТИКА
Кілт сөздер:
Абай, мифология, синергетика, мифопоэтика, образ, архаика, парадигма.Аңдатпа
Бұл мақалада мифология мен Абайдың шығармаларындағы «синергетика» ұғымының өзара байланысы қарастырылған. Ақын өлеңдеріндегі мифопоэтикалық синергетика бағыты талданып, мәні ашылған. Жалпы көркем әдебиетте, оның ішінде поэзияда да адамның бітім-болмысына қатысты қарама-қарсы ұғымдағы от пен су, жарық пен қараңғы, өмір мен өлім туралы түсініктер мәңгілік тақырыптар болып табылады. Түп тамыры ғарыштық болмыспен сәйкес келетін адам рухының тәжірибесі осындай мәселелерді өз болмысының көркемдік көкжиегінде терең меңгерген. Сипатын жан-жақты, оның ішкі иірімдерін терең талдап, молынан қарастырған. Ғарыштық субстанциялар ретінде дауылдың күшеюі, боранның соғуы, желдің ұйытқуы, бұлттың түнеруі, тұманның қоюлануы секілді табиғат құбылыстары мен көктем, жаз, қыс, күз сияқты жыл мезгілдері алынады. Адам ғұмырының қайшылықтары мен әлемдік антиномиялар қатар келеді. Өмір мен ажал, жарық пен түнек бірінің орнын бірі алмастырып жатады. Бұлар сарқылып бітпейтін, ертеден бері келе жатқан мәңгілік құбылыстар.
Табиғат құбылысындағы осындай мұңды бояулар адам жанының да мұңлы әуендерімен іштей астасып жатыр. Психологиялық параллельдер тіршіліктің де, өмірдің де философиялық мәніне айналып кеткен.
Адам өмірінің осындай мәңгілік тақырыптары көне дәуірлерден жырланып келе жатқандықтан олар қазіргі кезде ерекше бір мифопоэтикалық астарлар арқылы түсіндірілетін архаикалық сипаттарға толы архетиптік (прообраз) қабаттарды құрайды.
Әдебиеттер тізімі
Хакен Г. Синергетика / пер. с англ. В.И. Емельянова, под ред. Ю.Л. Климонтовича. – М.: Мир, 1980. – 404 с.
Валери П. Об искусстве. – М.: Искусство, 1976. – 623 с.
Жылқыбекұлы Б. «Жазғытұрым» өлеңінің қалқасында тағы бір өлең // Әдебиет порталы. [Электронды ресурс]. URL: https://adebiportal.kz/kz/news/view/22040 (Қаралған күні 23.08.2019)
Абай: өлеңдер, поэмалар, аудармалар мен қара сөздер. – Алматы: Жібек жолы, 2005. – 488 б.
Синергетике 30 лет. Интервью с профессором Германом Хакеном // Вопросы философии. – 2000. – №3. – С. 53–61.
Щербаков А.С. Самоорганизация материи в неживой природе. Философские аспекты синергетики. – М.: Изд-во МГУ, 1990. – 103 с.
Петров К.П. Тайны управления человечеством. Т. I. – М.: Академия управления, 2009. – 275 с.
Пригожин И., Стенгерс И. Порядок из хаоса. – М.: Прогресс, 1986. – 432 с.
Рыльцев Е.В. Философские основы синергетики // Материалы VII Всероссийской научно-практической конференции «Новый взгляд на человека: вызовы времени». – Нижний Тагил: НТГСПА, 2014. – С. 34–39.
Салқынбай А.Б. Абай сөзінің лингвопоэтикасы. – Алматы: Қазақ университеті, 2020. – 238 б.
Абай шығармаларының екі томдық толық жинағы. 1-том. – ¬Алматы: Жазушы, 2016. – 126 б.
Мақатаев М. Шығармаларының төрт томдық жинағы. – Алматы: Жалын, 2001. –320 б.
Жүнісбеков Б. Абай сәулесі // Әдебиет порталы. [Электронды ресурс]. URL: https://adebiportal.kz/kz/news/view/bolat-zunisbekov-abai-saulesi__22042 (Қаралған күні 23.08.2019)
Қазақтың мифтік әңгімелері. – ¬Алматы: Жазушы, 1985. – 468 б.
Сүйіншәлиев Х. Абай және орыстың классикалық әдебиеті. – ¬Алматы, 1954. – 52 б.
REFERENCES
Haken G. Sinergetika [Synergetics] / per. s angl. V.I. Emelianova, pod red. Iu.L. Klimontovicha. – M.: Mir, 1980. – 404 s. [in Russian]
Valeri P. Ob iskusstve [About art]. – M.: Iskusstvo, 1976. – 623 s. [in Russian]
Jylqybekuly B. «Jazgyturym» olenіnіn qalqasynda tagy bіr oleң» [Another poem after the poem «Zhazgyturym»] // Adebiet portaly. [Electronic resource]. URL: https://adebiportal.kz/kz/news/view/22040 (Qaralgan kunі 23.08.2019) [in Kazakh]
Abai: olender, poemalar, audarmalar men qara sozder [Abai: poems, poetries, translations and words of edification]. – Almaty: Jibek joly, 2005. – 488 b. [in Kazakh]
Sinergetike 30 let. Interviu s professorom Germanom Hakenom [Synergetics is 30 years old. Interview with Professor Herman Haken] // Voprosy filosofii. – 2000. – №3. – S. 53–61. [in Russian]
Sherbakov A.S. Samoorganizaciia materii v nezhivoi prirode. Filosofskie aspekty sinergetiki [Self-organization of matter in inanimate nature. Philosophical aspects of synergetics]. – M.: Izd-vo MGU, 1990. – 103 s. [in Russian]
Petrov K.P. Tainy upravleniia chelovechestvom [Secrets of the management of humanity]. T. I. – M.: Akademiia upravleniia, 2009. – 275 s. [in Russian]
Prigojin I., Stengers I. Poriadok iz haosa [Order out of Chaos]. – M.: Progress, 1986. – 432 s. [in Russian]
Rylcev E.V. Filosofskie osnovy sinergetiki [Philosophical foundations of synergetics] // Materialy VII Vserossiskoi nauchno-prakticheskoi konferencii «Novyi vzgliad na cheloveka: vyzovy vremeni». – Nijniy Tagil: NTGSPA, 2014. – S. 34–39. [in Russian]
Salqynbai A.B. Abai sozіnіn lingvopoetikasy [Linguopoetics of the word Abay]. – Almaty: Qazaq universitetі, 2020. – 238 b. [in Kazakh]
Abai shygarmalarynyn ekі tomdyq tolyq jinagy. 1-tom [A complete two-volume collection of Abai's works. Volume 1]. – Almaty: Jazushy, 2016. – 126 b. [in Kazakh]
Maqataev M. Shygarmalarynyn tort tomdyq jinagy [A four-volume collection of his works]. – Almaty: Jalyn, 2001. – 320 b. [in Kazakh]
Junіsbekov B. Abai saulesі [Abai ray] // Adebiet portaly. [Electronic resource]. URL: https://adebiportal.kz/kz/news/view/bolat-zunisbekov-abai-saulesi__22042 (Қaralғan kүnі 23.08.2019) [in Kazakh]
Qazaqtyn miftіk angіmelerі [Kazakh mythical stories]. – Almaty: Jazushy, 1985. – 468 b. [in Kazakh]
Suiіnshaliev H. Abai jane orystyn klassikalyq adebietі [Abai and Russian classical literature]. – Almaty, 1954. – 52 b. [in Kazakh]
