Қазіргі түрік тілі мен қазақ тіліне ортақ сөздердің лексика- семантикалық жүйесі
Кілт сөздер:
интегралсема, дифференсема, полисема, семантика, модель, семантикалық өріс, түркі тілдері, түркітану, лингвистикаАңдатпа
Мақалада түркі әлемі тұтастығын көрсетететін лексика (лексикографиялық еңбектер негізінде), лексикалық қолданыс пен семантикасы, көп мағыналы сөздердің мағыналық құрамы мен байланыстырушы және саралайтын тілдік, семантикалық белгілері қарастырылады. Кейбір ортақ сөздердің семантикалық моделін талдау кешені ұсынылды. Қазіргі түркі халқының ұлттық құрамы, қазақ, түрік тілдерін меңгеруге талпыныстар, аталымы мен жазылымы, мағынасы бірдей немесе қазақ-түрік тілдерінде аталымы бірдей мағынасы сәйкес емес (сәйкессіз) дәрежесі қарастырылады.
Мақаланың мақсаты – қазақ-түрік тілдеріндегі ортақ лексиканың санын анықтап, мағыналарына салыстырмалы зерттеу жүргізу, мағынасы өзгерген сөздердің екі тілді шетел тілі ретінде үйретуде кездесетін қиындықтарды анықтау, ортақ лексиканың түркілік негізін көрсету, мағыналық өзгеріміне салыстырмалы-тарихи әдіспен талдау жасау, терминдердің ортақ лесикадағы үлесін көрсетіп, ортақ терминқор мәселесін қарастыру, нақты тіл материалдарына негіздеп, әдістемелік ұсыным негізінде мағыналары ортақ сөздер мен тіларалық омонимдерді тіл үйретуде қолдану мәселесін түрік зерттеушілері еңбектеріне сүйеніп, тілтаным аспектілеріне сай тәжірибеде қолдану. Кейбір сөздердің түбірлес қана емес, түбі бір негізді немесе генетикалық байланыстары дәлелденді, тұтас түркі әлемінің тіл қазынасын меңгеруге бағытталды.
Мақаланың ғылыми маңыздылығы тілдік мәліметтердің алғаш рет арнайы зерттеу нысаны болып қарастырылуы, практикалық тұрғыда кейбір сөздердің өткені мен келешегіне қатысты бағамдау (болжал), соны тұжырымдардың болуы, пайымдаулар мен тұжырымдардың сонылығы мен ғылымилығы бұрын мәлім емес, мәлім болса да практикада жинақталып, ғылыми тұрғыда талдануы, теориялық жүйесі жасалмаған жаңа деректерді қамтуымен бағаланады. Қазіргі түрік тілі мен қазақ тіліне ортақ лексикаға қатысты этимологиялық шешімдер, болжамдар жасау, қорытынды ережелер мен заңдылықтар негізінде тұжырым жасалып, жинақталуы мақаланың практикалық маңыздылығы болып отыр.
Зерттеу нәтижесінде туыс тілдердегі лексика-семантикалық процестерді зерттеу үшін оларды салыстырмалы және тарихи-салыстырмалы аспектілерде қарау қажет. Бұл аспектілерде зерттеу үшін туыс тілдердің ұқсастығы мен айырмашылықтары барынша талданды. Ұқсастық лексика-семантикалық процестердің даму бағытын, айырмашылық олардың тарихи бірізділігін, қалыптасуы мен өзгеруінің кезеңдерін белгілейді.
Әдебиеттер тізімі
REFERENCES
Raeva G. Turkі tіlderіndegі dybys saikestіkterі: monografiia [Sound correspondences in Turkic languages: Monograph]. – Almaty: LP-Jasulan, 2019. – 154 b. [in Kazakh]
Sharapatuly Sh. Turkі leksikasynyn semantikalyq derivaciiasy (turkі jazba eskertkіshterі men qazіrgі turkі tіlderіnіn materialdary boiynsha): monografiia [Semantic derivation of Turkic lexicon (according to Turkic written monuments and materials of modern Turkic languages): Monograph]. – Almaty: Kantana-press, 2011. – 552 b. [in Kazakh]
Orazov M. Qazaq tіlіnіn semantikasy [Semantics of the Kazakh language]. – Almaty: Rauan, 1991. – 216 b. [in Kazakh]
Qaidar A. Gylymdagy gumyr. Qazaq tіlі etimologiiasynyn gylymi-teoriialyq negіzderі [Life in science Scientific and theoretical foundations of the etymology of the Kazakh language]. – Almaty: Sardar, 2014. – 256 b. [in Kazakh]
Kaliev G., Bolganbaev A. Qazіrgі qazaq tіlіnіn leksikologiiasy men frazeologiiasy: oqulyq [Lexicology and phraseology of the modern Kazakh language. Textbook]. – Almaty: Gylym, 2010. - 264 b. [in Kazakh]
Qaidarov A., Orazov M. Turkіtanuga kіrіspe: Oqu quraly [Introduction to Turkic Studies: Textbook]. – 2 bas. – Almaty: Qazaq universitetі, 1992. – 248 b. [in Kazakh]
Turkі tіlderі: Ujymdyq monografiia [Turkic languages: Collective monograph]. – Astana: «Sh. Shaiahmetov atyndagy tіlderdі damytudyn respublikalyq uilestіru-adіstemelіk ortalygy» RMKK, 2015. – 456 b. [in Kazakh]
Ysqakov A., Syzdyqova R., Sarybaev Sh. Qazaq tіlіnіn qysqasha etimologiialyq sozdіgі [Brief etymological dictionary of the Kazakh language]. [Electronic resource]. URL: https://sozdikqor.kz/sozdik/?id=22 (qaralgan kuni 30.09.2022) [in Kazakh]
Sadirova K. Turkі tіlderі sintaksisіnіn zertteluі (kazak, bashkurt, tatar tіlderі materialdary negіzіnde). Monografija [Study of the syntax of Turkic languages (based on the materials of Kazakh, Bashkir, Tatar languages). Monograph] / zhauapty red. Zh.A.Mankeeva. Almaty: Үsh kijan, 2013. – 86 b. [in Kazakh]
Sartkozhauly K. Baiyrgy turkі jazuynyn genezisі. Lingvistikalyq gylymi adebiet [The genesis of ancient Turkic script. Linguistic scientific literature]. – Almaty: Arys, 2007. – 304 b. [in Kazakh]
