“БАС” КОМПОНЕНТТІ СОМАТИКАЛЫҚ ФРАЗЕОЛОГИЗМДЕРДІҢ ЛИНГВОМӘДЕНИ СИПАТЫ (түркі (қазақ, татар, башқұрт) және ағылшын тілдері негізінде)
Кілт сөздер:
мәдениет, салт-дәстүр, тілдік жүйе, фразеологиздер, терминдер, идиом, фраза, түркі тілдеріАңдатпа
Ғылыми мақаланың негізгі мақсаты – заманауи ғылыми зерттеудің антропоцентрлік парадигмасы «тілдегі адам факторын» антропологиялық ұстаным ретінде басшылыққа алып, «тіл – адам баласына тән конститутивтік қасиет» тұжырымдамасын тіл болмысын зерттеу, «тіл және адам, тіл мен әлем» бірлігінің біртұтас теориясын қалыптастырудың теориялық-әдіснамалық тұғырын қалыптастыру. Осыған орай, лингвомәдениеттанымдық бағыттағы зерттеулерде тіл бірліктерін «Адамтану – Тіл – Әлемтану» үштігі аралық күрделі байланыстың табиғатын ашуға жетелейтін «тілдік код» тұрғысынан қарастыру мақаланың негізгі бағыты мен маңыздылығы болып табылады. Авторлар қазақ, татар, башқұрт және ағылшын халықтарының дүние-әлемді көруі мен тануы, түсінуі мен түйсінуі, сонымен қатар мәдени дәстүрлер контексіндегі образдар мен эталондар, стереотиптер мен символдар әлемі тілде көрініс тауып, тіл бірліктерінің мағыналық-мазмұндық астарында аялық білім түрінде бекуіне ерекше назар аударады. Мақалада «бас» компонентті соматикалық фразеологизмдерге лингвомәдениеттанымдық аспектіде талдау жасалады. Олардың образды ойлау жүйелеріндегі, әлемді тану әрекеттеріндегі, өмірлік іс-тәжірибелеріндегі, салт-саналарындағы ұқсастықтар және өзіндік ерекшеліктерін суреттейтін фразеологиялық бірліктер мақала материалдары ретінде берілген. «Адамтану – Тіл – Әлемтану» арасындағы қатыстылық пен тілдің фразеологиялық қорының мазмұндық өрісіне анализ жасалады. Мұнда соматикалық фразеологизмдерді тілдераралық деңгейде салыстыра-салғастыра талдау сияқты әдістер қолданылады.
Зерттеу нәтижелері әртүрлі тілдерде берілген соматикалық фразеологизмдердің мағыналық-мазмұндық құрылымында адамның өзін-өзі тануы және өзі арқылы дүниедегі басқа да объектілерді жетік білуге деген талпынысынан туындаған архаикалық білім қорынан жинақталады. Туыстас және туыс емес тілдер арасында мәдениетаралық,этносаралық қатынасты жүзеге асыруға ықпал ететін ұлттық-мәдени ерекшеліктерді зерттеу жұмыстың практикалық құндылығы болып табылады.
Жұмыс қорытындысында «Бас» компонентті соматизмдер топтарға бөлінді және қолданылған фразеологизмдер арқылы түркі тілдері мен ағылшын тілінде «бас» сөзінің қолданылу жолдары мен мағыналық ерекшеліктерінде ұқсастықтардың өте көп екендігі анықталды. Атап айтқанда, түркі тілдерінің өзара ұқсастықтары олардың өмір сүру үрдісі, ортақ мәдениетіне байланысты болса, ал туыс емес түркі және ағылшын тілдерінде қолданылған фразеологизмдер арқылы кез келген халықта «бастың» атқаратын қызметі бірдей дәрежеде екендігінің дәлелі көрінеді.
Әдебиеттер тізімі
REFERENCES
Uraksin Z.G. Fraseologia bashkirskogo iazyka [Phraseology of the Bashkir language]. – Ufa: Nauka, 1975. – 123 s. [in Bashkir]
Avakova R. Frazemikadagy etnolingvistikalyq koncepsia [Ethnolinguistic concept in phrasemics]. – Almaty: Qazaq universiteti baspahanasy, 2013. 246 b. [in Kazakh]
Kenesbaev I. Qazaq tilinin frazeologialyq sozdigi [Kazakh language phraseological dictionary]. – Almaty: Gylym, 1977. ‒ 712 b. [in Kazakh]
Logan P. Smit. Frazeologiia angliiskogo iazyka [English Phraseology]/ Perevod A.S. Ignatieva. – M.: Gosudarstvennoe uchebno-pedagogicheskoe izdatelstvo ministerstva prosvesheniia RSFSR, 1959. – 207 c. [in Russian]
Bazarova D.H. Semantika naimenovanii chastei tela i proizvodnyh ot nih v tiurkskih iazykah [Semantics of names of body parts and their derivatives in the Turkic languages]: Avtoref. diss. ... kand. filol. nauk. – Tashkent, 1967. – 22 s. [in Russian]
Uyzbaeva D.K. Qazaq tilindegi somatikaliq etistikti frazeologizmderdin etnolingvistikalik sipaty [Ethnolinguistic character of semantic verb phraseology in the Kazakh language]: filol. gyl. kand. ... diss. avtoref. – Almaty, 1994. – 21 b. [in Kazakh]
Qaidarov A.T. Qazaq tilinin ozekti maseleleri [Actual problems of the Kazakh language]. – Almaty: Ana Tili, 1998. 304 b. [in Kazakh]
Smagulova G. Magynalas frazeologizmderdin ulttiq-madeni aspectileri [Natural-cultural aspects of the same meaning phraseology]. – Almaty: Gilim, 1998. – 196 b. [in Kazakh]
Safiullina F.S. Tatarcha-ruscha frazeologik suzlek [Tatar-Russian phraseology dictionary]. – Kazan: Magarif, 2001. – 335 b. [in Russian and Tatar]
Abubakirova Z.G. Somaticheskaia leksika v frazeologii bashkirskogo iazyka (linguokulturologicheskiy aspect) [Somatic vocabulary in the phraseology of the Bashkir language]: Diss. ... kand. filol. nauk. – Ufa, 2017. – 186 s. [in Russian]
Kenesbaeva U. Agilshinsha-qazaqsha frazeologialiq sozdik [English-Kazakh Dictionary of Idioms] – Astana: Parasat-kz, 2010. – 772 b. [in Kazakh and English]
Kunin A.V. Anglo-Ruskiy frazeologicheskiy slovar [English-Russian Dictionary of Idioms]. Izd. 3-e. ispr., v dvuh knigah. Kniga 1. – M.: Sov. Enciklopedia, 1967. – 1–738 s. [in English]
Kunin A.V. Anglo-Ruski fraseologicheski slovar [English-Russian Dictionary of Idioms]. Izd. 3-e. ispr., v dvuh knigah. Kniga 2. – M.: Sov. Enciklopedia, 1967. – 738–1265 s. [in English]
Gurevich V.V., Dozores J.A. Kratkiy russko-angliiskiy frazeologicheskiy slovar [Short Russian-English Phraseological Dictionary]. – M.: Russkiy iazyk, 1988. – 544 s. [in Russian and English]
