«ТӘРЖҮМАНДАҒЫ» ҚҰС АТАУЛАРЫ ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ ПРАГМАТИКАЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
Кілт сөздер:
«Тәржүман», құс атауы, жазба мұра, мақал-мәтел, тілдік сана, діни таным, семантика, метафора.Аңдатпа
Тіл тарихын көне жазба мұралардағы тілдік деректерді қазіргі социумда белсенді жұмсалып жүрген қолданыстармен салыстыру негізінде зерттеудің маңызы зор. Шығу тегі бір халықтардың сөздік қорын салыстыру арқылы олардың когнитивтік санасында орныққан ұғымдар мен түсініктерді, сан ғасырлық тарихы бар тіліндегі ұқсастықтар негізінде олардың тұрмыс-тіршілігімен қатар ойлау жүйесіндегі, діліндегі ортақ тұстар мен кейбір айырмашылықтарды анықтауға болады. Мақалада осындай мақсатпен түркі халықтарының орта ғасырларда жарық көрген ортақ жазба мұрасы «Тәржүмандағы» орнитонимдер қазіргі қазақ тілі материалымен салыстырыла қарастырылған. Сондай-ақ кейбір құс атауларының ауыспалы мәнде жұмсалу ерекшеліктерін анықтау үшін зерттеуде орта ғасырларда жарық көрген басқа да қыпшақ әдеби жазба мұраларының деректері пайдаланылған.
Авторлар қазіргі қазақ мақал-мәтелдеріндегі құс атауларының семантикалық әлеуеті мен бірқатар прагматикалық ерекшелігін анықтаған. Қазақ тіліндегі құс атауларына байланысты қалыптасқан мақал-мәтелдердің, тұрақты тіркестердің, бейнелі қолданыстардың тіл иесі халықтың этникалық сарасанасына байланысты жұмсалымдық өзгешеліктерін саралап, тың тұжырымдар жасаған. Зерттеу барысында орта ғасыр жазба ескерткіші «Тәржүманда» берілген құс атауларының мағыналық шеңбері, олардың тарылуы немесе кеңеюі, соның нәтижесінде семантикалық әлеуетінің артуы, ауыспалы мәнде жұмсалуы сияқты құбылыстар, оларға халықтың берген оң және теріс бағасы, солар арқылы көрініс табатын рухани құндылықтар жүйесі, қазіргі қазақ халқының діни танымындағы орны мен маңызы мақал-мәтелдер негізінде салыстырыла талданған.
Әдебиеттер тізімі
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Қайдар Ә. Қазақтар ана тілі әлемінде: этнолингвистикалық сөздік. ІІІ том. Табиғат. – Алматы: Сардар, 2013. – 608 б.
Костина Н.Ю. Названия птиц как специфическая группа слов (на материале русского и английского языков): автореф. дисс. ... канд. филол. наук. – Орел, 2004. – 206 c.
Houtsma M.Th. Ein türkisch-arabisches Glossar. – Leiden, 1894.
Курышжанов А. Исследование по лексике старокыпчакского письменного памятника ХІІІ в. «Тюркско-арабского словаря». – Алма-Ата: Наука, 1970. – 234 с.
Toparli R., Çögenli S., Yanih N. Kitāb-ı Mecmūʻı Tercümân-ı Türkî ve ʻAcemî ve Muġalî. – Ankara: Türk Dil Kurumu, 2000. – 165 s.
Слышкин Г.Г. От текста к символу: лингвокультурные концепты прецедентных текстов в сознании и дискурсе. – М.: Academia, 2000. – 128 c.
Кильдибекова Т.А. Глаголы действия в современном русском языке: Опыт функционально-семантического анализа. – Саратов: Изд-во Саратовского университета, 1985. – 159 с.
Қазақ әдеби тілінің сөздігі. Он бес томдық. 10-том. / Құраст.: М. Малбақов, Н. Оңғарбаева, А. Үдербаев және т.б. – Алматы, 2011. – 752 б.
Марғұлан Ә. Саят құстары және олардың жаратылыстағы ерекшеліктері. [Электрондық ресурс]. URL: https://cutt.ly/eGBKZjT (қаралған күні 06.01.2015)
Köse S. Türk kültüründe baykuş // Kültür Araştırmaları Dergisi. – 2019. – Cilt: 1, Sayı: 3. – S. 288–301.
Прищепова И.Л. Изменение семантики слова и его историческая обусловленность // Материалы ІХ республиканской научно-теоретической конференции. – Грудно: ГрГУ, 2004. – С. 231–239.
Болғанбаев Ә. Қазақ тіліндегі синонимдер. – Алматы: Ғылым, 1970. – 204 б.
Сүйерқұл Б.М. Хорезмидің «Мұхаббатнамесіндегі» (ХІV ғ.) лингвосемиотикалық кеңістік: монография. – Алматы: Дайк-Пресс, 2011. – 376 б.
Омаров Е.С. Бақыт онтологиясы // «Қайнар» университетінің Хабаршысы. – 2009. – №3/1. – Б. 35–51.
Сағындықұлы Б., Тәшімбай С. «Мұхаббатнаме» (ХІV ғ.) ескерткішінің мәтіні: оқу құралы. – Алматы: Қазақ университеті, 2007. – 228 б.
Бабалықов Ж., Тұрдыбаев А. Қырандар. – Алматы: Қайнар, 1983. – 176 б.
Ештаева Н.А. Қазақ және батыс тілдері. – Алматы: Қазақ университеті, 2017. – 361 б.
REFERENCES
Qaidar A. Qazaqtar ana tili aleminde: etnolingvistikalyq sozdik. III Tom. Tabigat [Kazakhs in the mother tongue world: ethnolinguistic dictionary. Volume III. Nature]. – Almaty: Sardar. 2013. – 608 b. [in Kazakh]
Kostina N.Y. Nazvania ptits kak specificheskaia gruppa slov (na materiale russkogo i anglisskogo iazykov) [Names of Birds as a Specific Group of Words (on the Material of Russian and English Languages)]: avtoref. diss. ... kand. philol. nauk. – Orel, 2004. – 206 s. [in Russian]
Ho utsma M.Th. Ein türkisch-a ra bisches Glo ssa r [A Turkish-Arabic Glossary]. – Leiden, 1894. [in German]
Kuryshjanov A. Issledovanie po Lexike starokypchakskogo pismennogo pamiatnika XIII v «Turksko-Arabskogo slovaria» [Study on the vocabulary of the old Kipchak written monument of the 13th century. «Turkic-Arabic Dictionary»]. – Alma -Ata: Nauka, 1970. – 234 s. [in Russian]
Toparli R., Çögenli S., Yanih N. Kitāb-ı Mecmūʻı Tercümân-ı Türkî ve ʻAcemî ve Muġalî. – Ankara: Türk Dil Kurumu, 2000. – 165 s. [in Turkish]
Slyshkin G.G. Ot teksta k simbolu: lingvokulturnie koncepty presedentnyh tekstov v soznanii a diskurse [From Text to Symbol: Linguistic and Cultural Concepts of Precedent Texts in Consciousness and Discourse]. – M.: Academia, 2000. – 128 s. [in Russian]
Kildibekova T.A. Glagoly deistvia v sovremennom russkom yazike: Opyt funkcionalno-semanticheskogo analiza [Verbs of action in modern Russian: Experience of functional-semantic analysis]. – Saratov: Izd-vo Saratovskogo Universiteta, 1985. – 159 s. [in Russian]
Qazaq adebi tіlinіn sozdіgі. On bes tomdyq. 10-tom [Dictionary of the Kazakh literary language. Fifteen volumes. Volume 10] / Qurast.: M. Malbaqov, N. Ongarbaeva, A. Uderbaev jane t.b. – Almaty, 2011. – 752 b. [in Kazakh]
Margulan A. Sayat qustary jane olardyn jaratylystagy erekshelikteri [Nesting birds and their natural features]. [Elektrondyq resurs]. URL: https://cutt.ly/eGBKZjT (qaralgan kuni 01.06.2015) [in Kazakh]
Köse S. Türk kültüründe baykuş [Owl in Turkish Culture] // Kültür Araştırmaları Dergisi. – 2019. – Cilt: 1, Sayı: 3. – S. 288–301. [in Turkish]
Prishepova I.L. Izmenenie semantiki slova i ego istoricheskaia obuslovlennost [Changing the semantics of the word and its historical conditioning] // Materialy IX respublikanskoi nauchno-teoreticheskoi konferensii. Belarus. – Grudno: GrGU, 2004. – S. 231–239. [in Russian]
Bolganbaev A. Qazaq tilindegi sinonymder [Synonyms in the Kazakh language]. – Almaty: Gylym, 1970. – 204 b. [in Kazakh]
Suiyerkul B.M. Horezmidin «Muhabbatnamesindegi» (ХІV g.) lingvo-semiotikalyq kenistik [Linguosemiotic space in Khorezmi's «Muhabbatnames» (XIV century)]: monographia. – Almaty: Dike-Press, 2011. – 376 p. [in Kazakh]
Omarov E.S. Baqyt ontologiasy [Ontology of happiness] // «Qainar» universitetinin Habarshysy. – 2009. – №3/1. – B. 35–51. [in Kazakh]
Sagyndykuly B., Tashimbay S. «Muhabbatname» (XIV g.) eskertkishinin matini: oqu quraly [The text of the monument «Muhabbatname» (XIV century): textbook]. – Almaty: Qazaq Universiteti, 2007. – 228 b. [in Kazakh]
Babalyqov J., Turdybaev A. Qyrandar [Eagles]. – Almaty: Qainar, 1983. – 176 b. [in Kazakh]
Eshtaeva N.A. Qazaq jane batys tіlderi [Kazakh and Western languages]. – Almaty: Qazaq universiteti, 2017. – 361 b. [in Kazakh]
